Ο ρόλος της Ελληνίδας γυναίκας στην Επανάσταση του 1821 – Η ομιλία της Ζωής Ράππου

Αφιερωμένος στη γυναίκα ήταν ο πανηγυρικός λόγος που εκφώνησε η φιλόλογος Ζωή Ράππου ανήμερα της εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου. Μπορείτε να τον διαβάσετε στη συνέχεια:

Τα δύο “Χαίρε” αποτελούν το νόημα της μεγίστης αυτής ημέρας. Το 1ο “Χαίρε Κεχαριτωμένη Μαρία” προφέρεται από τα χείλη του αγγέλλου προς την Παναγία και ευαγγελλίζεται τη Σάρκωση του Θείου Λόγου και τη λύτρωση του ανθρώπινου γένους από τα δεσμά της αμαρτίας.

Είναι μέγιστο γεγονός ο Ευαγγελισμός της Θεοτόκου, γιατί για πρώτη και μοναδική φορά ο Θεός έρχεται σε τέτοιου είδους κοινωνία με τον άνθρωπο στο πρόσωπο της Παναγίας και από αυτό το γεγονός ξεκινά το κεφάλαιο της θέωσης κάθε πιστού χριστιανού. Το 2ο “Χαίρε ώ Χαίρε Ελευθεριά” προφέρεται από τα χείλη του ποιητή των Ελλήνων και ευαγγελίζεται τη λύτρωση του ελληνικού γένους από τα δεσμά της δουλείας.

Ο λαός μας επέλεξε να ζεύξει την επέτειο της εθνικής παλιγγενεσίας με την εορτή του Ευαγγελισμού ταυτίζοντας έτσι στη συλλογική συνείδηση την απαρχή της σωτηρίας και της ανάστασης του γένους των ανθρώπων. Κοινός παρονομαστής και των δύο γεγονότων είναι η ανυπολόγιστη αξία της ελευθερίας…

Ο καθορισμός της 25ης Μαρτίου δεν έχει ιστορικό αλλά συμβολικό χαρακτήρα, για να διατρανωθεί ότι εκκλησία και έθνος έχουν κοινή αφετηρία, τροχιά και πεπρωμένο και ότι ο σταυρός και η Ελλάδα είναι η διφυής λατρεία του αναστάντος γένους. Ο αγώνας της παλιγγενεσίας αρχίζει αμέσως ευθύς μετά την πτώση της Κων/πολης, κατά την οποία κατέρρεε το βυζαντινό κράτος και υποδουλωνόταν το ελληνικό έθνος.

Η προπαρασκευή της αρχίζει από την 29η Μαίου 1453 με την υψηλοφάνταστη δημιουργία ενός θρύλου. Η έκρηξή της πραγματώνεται την 25η Μαρτίου 1821 με το ενθουσιώδες σάλπισμα ενός έπους. Το ιερό σύμβολο της ορθοδοξίας, η Αγία Σοφία, μολύνεται και παραδίδεται σε άλλη λατρεία. Δε μένει τίποτε ορθό. «Πάντα τα ένδοξα τιμών κατέπεσαν» θρηνολογεί ο χρονογράφος. Πράγματι όλο το μεγαλείο μας έχει συσσωρευτεί σε άμορφα ερείπια. Το έθνος συντρίβεται κάτω από τα σιδερένια πέλματα των βάρβαρων κατακτητών. Η φυλή σπαράσσεται από άγρια σμήνη φανατισμένων αλλόθρησκων ορδών. Πλήρης καταστροφή, ολοκληρωτικός όλεθρος, οριστικό τέλος του ιστορικού  μας βίου.

Το ελληνικό έθνος είναι ίσως το μόνο παμπάλαιο έθνος στη γη που κατόρθωσε να επιζήσει παρ’ όλες τις τρομερές ιστορικές θύελλες. Είναι το έθνος που «δεν χάνεται στα Τάρταρα, μονάχα ξαποσταίνει» κατά τον Παλαμά. Στο έθνος μας οφείλεται απαραγράπτως η τιμή ότι πρώτο εκ των υποταγμένων λαών κατεξανέστη του τυράννου, διέλυσε ανίερες -λεγόμενες όμως ιερές- συμμαχίες και ανέκτησε την ελευθερία, αφού πρόσφερε στο βωμό της τα πάντα.

Η ιστορική μοίρα του Έλληνα υπήρξε πολυδαίδαλη. Η αγάπη στο Θεό και την πατρίδα αποτέλεσαν τις κινητήριες δυνάμεις της ζωής του. Η ευσέβεια και η φιλοπατρία ήταν οι 2 πυλώνες πάνω στους οποίους στηρίχθηκε το  έθνος μας. Η εποποία του ‘21 έχει κοσμοϊστορική σημασία. Διαφέρει και υπερέχει όλων των επαναστάσεων στην Ευρώπη κατά την καθολικότητα και σπουδαιότητα των αποτελεσμάτων.

Αναγνωρίζεται ως ένα εκ των μεγίστων γεγονότων του 19ου αι., διότι άσκησε τεράστια επίδραση στις τύχες όχι μόνο της ελληνικής φυλής αλλά ολόκληρης της ανθρωπότητας. Γεγονός μοναδικό και ανεπανάληπτο στην ανθρώπινη ιστορία. Αποκορύφωμα πατριωτικού αισθήματος, άκρον άωτον υψηλού φρονήματος, βάθος δυσθεώρητον εθελουσίας αυτοθυσίας.

Αν ρίξει κανείς μια ματιά στον πληθωρικό ιστορικό πίνακα της πατρίδας μας, θα πιστοποιήσει ότι οι ουσιαστικότερες σκηνές του ιστορικού μας γίγνεσθαι,

• αυτές που η μνήμη συγκρατεί και διαιωνίζει την εθνική μας διάρκεια,
• αυτές που η μνήμη ηχεί τρανταχτά στις συνειδήσεις όλων των Ελλήνων και
• τις δονεί σύψυχα σαν ασίγαστο μήνυμα, σαν ανέκκλητη κατηγορηματική προσταγή είναι όχι οι σκηνές νίκης αλλά οι σκηνές θυσίας.

Δυο αιώνες συμπληρώθηκαν από την επανάσταση του ελληνικού έθνους το 1821. Ένα καταλυτικό γεγονός που σφραγίζει τη νεότερη ιστορία και αποτελεί την αφετηρία της δημιουργίας του έθνους-κράτους. Οι ηρωικές μάχες, ο ξεσηκωμός των υπόδουλων Ελλήνων εναντίον της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οι θρυλικές μορφές του Αγώνα συμβάλλουν καταλυτικά στη θεμελίωση του νεοελληνικού κράτους. Από τον εθνικό ξεσηκωμό του 1821 δεν απουσιάζει η ενθουσιώδης και ηρωική συμμετοχή των γυναικών. Η έντονη γυναικεία παρουσία στα χρόνια του 1821 αλλά και στην  Α΄ περίοδο του νεοσύστατου ελληνικού κράτους εμφανίζεται ανελλιπώς στις ευρωπαϊκές αίθουσες εκθέσεων.

Η συνεισφορά τους μνημειώδης και καταγεγραμμένη σε πλήθος δημοτικών τραγουδιών. Οι Ελληνίδες γυναίκες γράφουν τη δική τους θαυμαστή ιστορία. Δίνουν τον αγώνα τους κατά τις δυνάμεις τους, που ξεπερνούν κατά πολύ κάθε προσδοκία και υπολογισμό και οριοθετούν ένα νέο θαύμα στην ανθρώπινη ιστορία. Η δόξα της αρχαίας Σπαρτιάτισσας με το «ή ταν ή επί τας» ζωντάνεψε στο αμέτρητο πλήθος των ηρωίδων. «Θαυμάζω τες γυναίκες και στ’ όνομά τους μνέω…» γράφει ο Σολωμός υποκλινόμενος μπροστά στις ηρωίδες του ‘21 που δεν υπολείπονται σε κατορθώματα.

Θρεμμένες με τον προγονικό πόθο της λευτεριάς, πνιγμένες από τον βρόχο της μακραίωνης τουρκικής σκλαβιάς, με λαβωμένη στα στήθη την εθνική υπερηφάνεια πονούν, αντιδρούν, αποφασίζουν. Μπαρουτοκαπνισμένες, ματωμένες με το καριοφίλι στο χέρι πολεμούν με άφταστη ανδρειοσύνη.

Αγωνίστριες από κάθε κοινωνική τάξη και τόπο, επώνυμες, ανώνυμες, αρχόντισσες, καπετάνισσες έσπευσαν να συμβάλλουν στην εξέγερση αψηφώντας τον πανίσχυρο οθωμανικό στρατό. Κάθε γωνιά της ελληνικής γης έχει να διηγείται πως τούτες οι γυναίκες «τρόμαξαν τη φύση» και στάθηκαν στον αγώνα πολύτιμες. Η συμβολή τους δεν ξεκινά με την κήρυξη της επανάστασης. Έχει προηγηθεί μεγάλη και ενεργός συμμετοχή που άρχισε με τις προετοιμασίες του αγώνα και διατηρήθηκε μέχρι την απελευθέρωση. Γαλουχημένες στη σκληρή εποχή της οθωμανικής κυριαρχίας

• αγωνίστηκαν χωρίς δεύτερη σκέψη,
• έδρασαν στην κρίσιμη περίοδο της Ν.Ε ιστορίας,
• διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο εμψυχώνοντας τους άνδρες και παίρνοντας μέρος στη μάχη

ενώ εμφύσησαν στα παιδιά τους την αγάπη για την πατρίδα και το αγωνιστικό πνεύμα απέναντι στον κατακτητή. Ξακουστή η στάση με την οποία πολεμούσαν: κρατώντας με το ένα χέρι το σπαθί και με το άλλο το παιδί τους.

Ο ρόλος τους πολλαπλός και απόλυτα ισορροπημένος. Μητέρες, σύντροφοι, συνεργάτες, σύμμαχοι. Ουδέποτε έσκυψαν το μέτωπο προ των τυράννων. Αψηφούν μυριάδες εχθρών, δεν αναγνωρίζουν κανέναν αρχηγό, εις ουδενός άλλου τα διατάγματα υπακούν παρά μόνο σε αυτά του Θεού.

Η εφημερίς των Κυριών, η 1η εφημερίδα στην Ελλάδα που δημιουργήθηκε από γυναικεία ομάδα σύνταξης και απευθυνόταν μόνο σε γυναίκες (1ο φύλλο 9/3/1887) αναδεικνύει τη μαχητικότητα και την ενθουσιώδη συμβολή των γυναικών στα επαναστατικά γεγονότα. Η εμπλοκή τους στην επανάσταση μπορεί στα δικά μας αυτιά να ήταν αθόρυβη αλλά για την εποχή που έζησαν υπήρξε ουσιαστική. Αξίζει να αναφερθεί ότι η συμβολή των γυναικών ήταν σε όλα τα επίπεδα:

• στο μέτωπο των μαχών,
• στην 1η γραμμή,
• στη διπλωματία,
• στην οικονομική στήριξη,
• στη συμμετοχή στη Φιλική Εταιρία

Η καθεμία ανάλογα με τη θέση της συμμετείχε ξεπερνώντας τα όριά της. Παρά τους αυστηρούς κοινωνικούς περιορισμούς της εποχής άφησαν το δικό τους αποτύπωμα. Η συμβολή των γυναικών έγινε με τρόπους αόρατους αλλά τόσο σημαντικούς. Κάποιες έμειναν ονομαστικά στην ιστορία και τα ονόματά τους τα ξέρουμε μέχρι σήμερα. Άλλες  με το όνομα του τόπου τους. Άλλες πέρασαν στην ανυπαρξία μετά το θάνατό τους, έχοντας όμως συμβάλλει στη δημιουργία του κράτους. Κορυφαία σύμβολα της γυναικείας μαχητικότητας με τα ξίφη τους έλυσαν αμέσως το ζήτημα της ισοτιμίας γυναικών-ανδρών, αψηφώντας τις παραινέσεις των ανδρών να κρυφτούν στα δάση και στις σπηλιές και με αναμφίβολο κύρος ηγήθηκαν σε σημαντικές εκστρατείες.

Οι γυναίκες παρέμεναν εν πολλοίς αθέατες πλην λιγοστών εξαιρέσεων. Δεν είναι παράξενο αν το καλοσκεφτούμε: οι άνθρωποι και ο ρόλος τους στα σημαντικά ιστορικά γεγονότα καθορίζονται από το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ζουν. Και η κοινωνία του ‘21 δεν είχε τις γυναίκες στο προσκήνιο. Ίσως είναι η ίδια η φύση του ζητήματος αυτή που προκαλεί στο προσκήνιο της ιστορικής αφήγησης  τις ανδρικές μορφές. Πρόκειται για πόλεμο και αδιαμφισβήτητα τα πολεμικά γεγονότα, οι μάχες ως εκ της φύσεώς τους θέτουν στο επίκεντρο το ανδρικό στοιχείο και δευτερευόντως το γυναικείο.

Κάποιες τιμήθηκαν με στρατιωτικούς τίτλους τιμής και μετάλλια θυσίας. Οι ίδιες ποτέ δεν αξίωσαν τίτλους ή τιμές που πολέμησαν, θυσιάστηκαν και αναδείχτηκαν σε σύμβολα αδούλωτου φρονήματος. Και αυτή ήταν η ουσιωδέστερη προσφορά τους στις μελλοντικές γενιές.

Απέδειξαν πέρα και έξω από κάθε αμφιβολία ότι είναι έτοιμες να εμπνευστούν από τις μεγάλες ιδέες και τα ιδανικά, ότι μπορούν να μάχονται, να αγωνίζονται χωρίς ωστόσο ποτέ να χάνουν από τη γυναικεία φύση της στοργής και της προσφοράς.

Ακούσια θύματα σφαγών, συγκρούσεων, προσφυγιάς και φυγής, εμπορεύματα και λάφυρα πολέμου, με μια λέξη αναλώσιμες. Κατόρθωσαν, όμως, να διαρρήξουν τους φραγμούς του φύλου τους και να συμμετέχουν ισότιμα. Οι γυναίκες βρέθηκαν στη δίνη των γεγονότων, στη βία και τις συμφορές του πολέμου επιστρατεύοντας την αντοχή, την αξιοπρέπεια, την υπερηφάνεια, την καρτερία, την εφευρετικότητα, το πείσμα, τη γενναιότητα σε κάθε περίσταση και στιγμή.

Τα έργα τους παρέμειναν πολλές φορές σιωπηλά, δύσκολα ανιχνεύσιμα και εξ αυτού συχνά μη καταγεγραμμένα. Το γεγονός ότι στις γυναίκες δεν παραχωρήθηκε θέση ούτε λόγος στην εξέλιξη της χώρας για την απελευθέρωση της οποίας αγωνίστηκαν δε σημαίνει ότι ο ηρωισμός τους πρέπει να μείνει στην άγνοια και το σκοτάδι. «Σε εποχές στοιχειωμένες, σε καιρούς που η ψυχή τους αλαφιάστηκε»  διαδραμάτισαν κομβικό ρόλο.

Γυναίκες που μόνο μια λέξη τις ταιριάζει  ΑΘΑΝΑΤΕΣ.

Ας είναι αυτή η μικρή αναφορά η ελάχιστη μνεία για τη μεγάλη ευγνωμοσύνη που τις οφείλουμε για τα διδάγματα που μας άφησαν. Καμία επανάσταση δεν θα ήταν ίδια χωρίς τη συμβολή των γυναικών. Το ίδιο και η ελληνική του ‘21. Το ίδιο και κάθε επανάσταση σύγχρονη…

Η αξιοπρέπεια και η τιμή στέκονται πάντα δίπλα στη γυναίκα. Όχι σαν λέξεις. Στέκονται σαν έννοιες κερδισμένες από την κάθε γυναίκα που διεκδικεί, που προσφέρει. Οι γυναίκες πολύ απλά γνωρίζουν ότι  το μέλλον ή το σχεδιάζεις ή το υφίστασαι. Επιλέγουν χωρίς δεύτερη σκέψη   το πρώτο. Γυναίκες που μόνο μια λέξη τις ταιριάζει  ΜΟΝΑΔΙΚΕΣ… Πώς εγγράφεται, λοιπόν, το κορυφαίο γεγονός της νεότερης ιστορίας μας, η Επανάσταση του ‘21, στην ηθική,  κοινωνική και  αισθητική αντίληψη των επιγόνων;

…Στην εποχή μας και στην πατρίδα μας επαναστατικό είναι

• ό,τι αποβλέπει στη διεύρυνση της δημοκρατίας, στην ενίσχυση των θεσμών και στην εμπέδωση της κοινωνίας των πολιτών
• ό,τι αντιστρατεύεται τη λογική προσώπων και ομάδων που αντιμετωπίζουν την εξουσία ως λάφυρο, επιδιώκοντας να την κατακτήσουν προκειμένου να διασφαλίσουν τα συμφέροντά τους ή να ικανοποιήσουν τη ματαιοδοξία τους
• ό,τι εμπεδώνει τη διαφάνεια και την αξιοκρατία, αποβλέποντας στο συλλογικό καλό
• ό,τι σέβεται, προστατεύει και θωρακίζει την ανθρώπινη ζωή και το φυσικό περιβάλλον

Η έννοια του πατριωτισμού λαμβάνει διαφορετικό περιεχόμενο, ανάλογα με τις ανάγκες και τις προτεραιότητες κάθε εποχής. Ο σύγχρονος πατριωτισμός σε μια ειρηνική περίοδο πρέπει να συνδέεται με τις αρχές της αξιοκρατίας, της διαφάνειας, της κοινωνικής δικαιοσύνης και της ασφάλειας των πολιτών. Πρέπει να συνδέεται με τη ανάδειξη ενός νέου Διαφωτισμού.

Στην Επανάσταση του 1821 κάθε Έλληνας και κάθε Ελληνίδα μπορεί να αναγνωρίσει ένα κομμάτι όχι μόνο της συλλογικής αλλά και της ατομικής του ταυτότητας. Η Ελληνική Επανάσταση είναι ένα σπουδαίο γεγονός, όχι μόνο με ελληνικούς αλλά και με ευρωπαϊκούς όρους. Είναι μία από τις τέσσερις μεγάλες επαναστάσεις σε όλο τον κόσμο, που εγκαινιάζουν την εποχή της νεωτερικότητας. Δημιούργησε το πρώτο ανεξάρτητο εθνικό κράτος στη Nοτιοανατολική Ευρώπη και αναδιαμόρφωσε τις γεωπολιτικές ισορροπίες στην Ανατολική Μεσόγειο.

Είναι ένα γεγονός που τιμάται όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο, μέσω της δημιουργίας του έντονου φιλελληνικού κινήματος που προκάλεσε. Είναι, όμως, ταυτόχρονα και μια αφορμή για αναστοχασμό. Ως Έλληνες οφείλουμε να τιμήσουμε με τον δέοντα σεβασμό την εθνικοαπελευθερωτική επανάστασή μας, αυτήν που μας χάρισε την ελευθερία και οδήγησε στη συγκρότηση της εθνικής μας εστίας.

Έχουμε υποχρέωση να διευρύνουμε την κοινωνία των πολιτών, βοηθώντας κάθε Ελληνίδα και  κάθε Έλληνα να εμπεδώσει, δύο αιώνες μετά, τη συνείδηση του πολίτη. Η ελευθερία και η ολοκλήρωση της εθνικής μας ταυτότητας είναι κάτι που δοκιμάζεται και αξιολογείται κάθε μέρα. Το πνεύμα του ‘21 ήταν η απόφαση του αδύναμου να πετύχει το αδύνατο.

Σε εμάς σήμερα αναλογεί  να πετύχουμε το φιλόδοξο αλλά εφικτό. Υπάρχει, ωστόσο, μια κρίσιμη προϋπόθεση. Η Ελλάδα πρέπει να επιλέξει πού θα στρέψει το βλέμμα της: στο παρελθόν ή στο μέλλον. Φυσικά, η γνώση της Ιστορίας είναι υπόθεση ουσίας. Γνώση της Ιστορίας, όμως, δεν σημαίνει εγκλωβισμός στα σύμβολα και τις αναφορές του χθες. Γνώση της Ιστορίας συνεπάγεται συγκροτημένο σχεδιασμό του μέλλοντος.

Ενός μέλλοντος που έχει ήδη αρχίσει για τη χώρα μας να γίνεται παρόν.