Αίγλη Μπρούσκου: «Λόγω της κρίσεως σας χαρίζω το παιδί μου»

Ένα εντυπωσιακό βιβλίο για τα έκθετα παιδιά και τη διακίνησή τους – Συνέντευξη με τη συγγραφέα

Η Αίγλη Μπρούσκου είναι καθηγήτρια Ανθρωπολογίας στο Αμερικανικό Κολλέγιο Θεσσαλονίκης (ACT). Σπούδασε αγγλική φιλολογία στο Α.Π.Θ. και κοινωνική ανθρωπολογία στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι. Πήρε τη διατριβή της από το Πάντειο Πανεπιστήμιο.

Έχει διδάξει στη Σχολή Ξεναγών Θεσσαλονίκης και στο ΑΠΘ. Ασχολείται ερευνητικά και έχει δημοσιεύσει μελέτες για τα λαϊκά παραμύθια και την αφήγηση, την ανθρωπολογία της συγγένειας, της διακίνησης των παιδιών και της ιδρυματικής περίθαλψης. Οργανώνει σεμινάρια για παραμύθια και για την ανθρωπολογία της παιδικής ηλικίας στη Θεσσαλονίκη, στα πλαίσια των εκπαιδευτικών σεμιναρίων του ΣΥΜΕΠΕ (Επιστημονικός Σύλλογος Μέριμνας Παιδιού και Εφήβου)
Προηγούμενα βιβλία της: Κατάλογος ελληνικών παραμυθιών (Γ. Μέγα), τόμοι 2 και 3, ΙΑΕΝ, Ε.Ι.Ε. Αθήνα, 1994 και 1999, με την Α. Αγγελοπούλου. – Catalogue of the Greek Magic Folktales, FFC 303, Academia Scientiarum Fennica, Ελσίνκι, 2012, με τους Γ. Μέγα, Α. Αγγελοπούλου, Μ. Καπλάνογλου, Ε. Κατρινάκη.

(Σ.Σ. Η Αίγλη Μπρούσκου είναι οικογενειακή φίλη του πρώην εκδότη μας Γιώργου Τσιντσίνη, όπως και οι γονείς της Νίκος και Έλσα Μπρούσκου, που ζουν από χρόνια στη γειτονική μας Ιστιαία της Βόρειας Εύβοιας.
Τη συνέντευξη της συγγραφέως που ακολουθεί, στην «αδελφή» εφημερίδα «Παλμός της Βόρειας Εύβοιας» -την οποία ίδρυσε πριν 6 χρόνια ο Γιώργος Τσιντσίνης- πήρε η τωρινή εκδότρια της εφημερίδας Πάρη Ντελκή.)

Όταν διαβάζεις ένα βιβλίο δεν είναι εύκολο να σκεφτείς όπως ο συγγραφέας του. Πολλές φορές το έργο του σε οδηγεί σε άλλες ατραπούς, αλλά αυτή είναι κι η μαγεία της ανάγνωσης. Όταν όμως πρόκειται για μια ερευνητική εργασία, τότε ο αναγνώστης γίνεται αυτόματα επιφυλακτικός, γιατί γνωρίζει ότι πολλά στοιχεία της έρευνας διαφοροποιούν την ανάγνωση από τη μελέτη.
Αυτό ακριβώς κατάφερε να υπερκεράσει στο βιβλίο της «Λόγω της κρίσεως σας χαρίζω το παιδί μου», η Αίγλη Μπρούσκου. Η ίδια από το βήμα του «Παλμού» μας είπε:

Η ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ

Πως οδηγηθήκατε σ’ αυτή την έρευνα; Ποιο ήταν το κίνητρό σας;
«Το πώς ξεκίνησε έχει να κάνει με τις σπουδές μου και τα σεμινάρια που παρακολούθησα, όταν έκανα μεταπτυχιακά στην ανθρωπολογία. Έκανα δύο πράγματα. Ασχολήθηκα με την προφορική παράδοση, δηλαδή με τα παραμύθια και το δεύτερο είναι ότι παρακολουθούσα σεμινάρια ανθρωπολογίας της γέννησης και της παιδικής ηλικίας. Έτσι άρχισε να μου χτίζεται ένα ενδιαφέρον. Το αστείο είναι ότι δουλεύοντας τα παραμύθια, ένα από τα πράγματα που αντιλήφθηκα -και που συζητιέται πάρα πολύ στα παραμύθια- είναι ότι οι ήρωες των παραμυθιών -και το αναφέρω και στο βιβλίο αυτό- για να γίνουν ήρωες πρέπει να φύγουν από το σπίτι των γονιών τους. Σε όλα τα παραμύθια το παιδί φεύγει, για να γίνει ήρωας. Σημαντικοί ήρωες της παγκόσμιας μυθολογίας είναι παιδιά έκθετα, παιδιά πεταμένα, όπως ο Οιδίποδας, ο Ρώμος και ο Ρωμύλος, ο βασιλιάς Κύρος της Περσίας».

Αυτοί δηλαδή δεν περίμεναν την εφηβεία τους για να κόψουν τον ομφάλιο λώρο;
«Ακριβώς. Πετάχτηκαν και μετά υιοθετήθηκαν από άλλους και κάποια στιγμή έμαθαν την αλήθεια και γύρισαν να διεκδικήσουν τη βασιλική τους θέση και να ιδρύσουν έναν ολόκληρο πολιτισμό».

Γιατί η παγκόσμια μυθολογία έχει επιλέξει αυτό το μοτίβο, για την γέννηση των μεγάλων της ηρώων;
«Έχει να κάνει με το γεγονός ότι ένα βρέφος καταφέρνει να επιζήσει όταν πετιέται αμέσως μετά την γέννησή του, σημαίνει ότι είναι υπεράνθρωπος. Είναι μια ιδιαίτερη κατάσταση αυτή του έκθετου παιδιού. Αφού δούλεψα πάνω στα παραμύθια, μετά έκανα μια σημαντική δουλειά με τα ελληνικά έθιμα».

Έθιμα που εκθέτουν παιδιά;
«Υπάρχουν έθιμα κατά τα οποία στην Ελλάδα παλιά, εκθέτανε συμβολικά τα παιδιά, σε σταυροδρόμια, κάτω από γεφύρια κτλ. κι όποιος περνούσε τα έπαιρνε και γινόταν νονός τους. Τα εκθέτανε γιατί, όταν στην οικογένεια υπήρχαν θάνατοι παιδιών, πίστευαν ότι με αυτό τον τρόπο θα τα προστατεύσουν θα το δυναμώσουν. Αυτά το παιδί μετά τα ονομάζανε βρεττούς. Από εκεί έχουμε όλα τα επίθετα ο Βρεττός, ο πουλημένος, ο Βρεττάκος».

Αυτό το έθιμο υπήρχε σε συγκεκριμένα μέρη της Ελλάδας;
«Αυτό ήταν κάτι που υπήρχε σε όλη την Ελλάδα. Ακόμη και ο Ελευθέριος Βενιζέλος είναι παιδί που έχουν εκθέσει στον δρόμο συμβολικά, γιατί τα προηγούμενα αδέρφια του είχαν πεθάνει».

Αφού είναι τόσο σημαντικό σύμβολο το έκθετο παιδί, τι γίνεται στην πραγματικότητα;
«Έκανα μια έρευνα, που να έχει να κάνει με τον αποχωρισμό των πολύ μικρών παιδιών ή βρεφών από τους γονείς τους. Όταν αποφασίζεις να κάνεις μια τέτοια έρευνα το σημαντικό είναι να αποφασίσεις το παράδειγμα που θα διαλέξεις. Ποιος θα είναι ο κεντρικός πυρήνας. Εγώ ήμουν τυχερή. Αυτή την έρευνα ανέλαβε το ίδρυμα ερευνών για το παιδί «Σπύρος Δοξιάδης» τη δέχτηκε και έγινα συνεργάτης τους στις αρχές του ’90. Επέλεξα το βρεφοκομείο της Θεσσαλονίκης γιατί ήταν κοντά στο σπίτι μου. Εγώ τότε είχα και μικρά παιδιά και ήταν σημαντικό να μπορέσω να κάνω έργο και να μην εγκαταλείψω τα παιδιά μου. Για μας τις γυναίκες είναι πολύ σημαντικό αυτό. Δέχτηκαν να κάνω αυτή την έρευνα πράγμα που δεν είναι εύκολο. Αυτά τα ιδρύματα είναι κλειστά ιδρύματα και οι πληροφορίες που έχουμε γι’ αυτά είναι πολύ περιορισμένες».

Γι’ αυτό τον λόγο έχει και μεγάλη αξία το βιβλίο.
«Τότε δεν υπήρχε και ο νόμος για την προστασία των προσωπικών δεδομένων, αυτό έγινε το 1997. Εμένα μου επέτρεψαν να δουλέψω στο αρχείο με την δέσμευση την υπογραφή και να μην καταγράψω ονόματα. Σε όλη την δουλειά υπάρχουν αρχικά και είναι ψεύτικα αρχικά. Έτσι έκανα αυτή τη δουλειά, προσπαθώντας να μελετήσω ένα συγκεκριμένο παράδειγμα, που εκτείνεται σε όλον τον εικοστό αιώνα κι έχει φιλοξενήσει παιδάκια απ’ όλη την βόρεια Ελλάδα. Δεν είναι μόνο της Θεσσαλονίκης. Οι γυναίκες ταξίδευαν φέρνοντας στην κοιλιά τους το μωρό που ήθελαν να αφήσουν, γιατί δεν μπορούσαν να μείνουν στο σπίτι τους ή στο χωριό τους. Άρα αφορά όλη την βόρεια Ελλάδα. Όταν έγινε ο σεισμός του Βόλου, τη δεκαετία του ‘50, όλο το νοσοκομείο του Βόλου μεταφέρθηκε στην Θεσσαλονίκη. Είναι σαν μαγνήτης, είναι ίδρυμα που έχει λειτουργήσει για την μισή Ελλάδα».

Πόσα ήταν τα βρεφοκομεία που υπήρχαν στην Ελλάδα; Παλιότερα ήταν περισσότερα;
«Βέβαια ήταν περισσότερα. Βρεφοκομεία υπήρχαν στις Ιταλοκρατούμενες περιοχές, όπως για παράδειγμα στη Χίο που ήταν το πρώτο. Μετά δημιουργήθηκαν κι άλλα στα Επτάνησα. Το βρεφοκομείο είναι ένα Ιταλικό μοντέλο περίθαλψης. Οι Ιταλοί είχαν ιδρύσει σε όλες τους τις πόλεις βρεφοκομεία, από τον 14ο αιώνα, γιατί η καθολική εκκλησία είναι εξαιρετικά αυστηρή με τις άγαμες μάνες. Δεν τις άφηναν να κρατήσουν τα βρέφη τους με τίποτα. Άρα έφτιαχναν τεράστια ιδρύματα».

Όπως αναφέρετε και στο βιβλίο σας, την περίοδο του πολέμου έγινε πολλαπλασιασμός των παιδιών που βρίσκονταν στα βρεφοκομεία.
«Το πρώτο βρεφοκομείο ιδρύθηκε στην Αθήνα 1859. Μετά έγινε στην Πάτρα, στη Σύρο, συγκεκριμένα στην Ερμούπολη, στο Ναύπλιο και στη Θεσσαλονίκη. Το 19ο αι. υπήρχε τμήμα εκθέτων στα νοσοκομεία της πόλης. Στη Θεσσαλονίκη υπήρχε αυτό το πράγμα επίσης, δηλαδή άφηναν τα μωρά στο νοσοκομείο και βόλευαν τα παιδιά σε γυναίκες που τα θήλαζαν και τις πλήρωναν. Αποκτήσαμε ανεξάρτητο ίδρυμα το 1912, δηλαδή με την απελευθέρωση της πόλης 103 χρόνια πίσω. Στην αρχή ήταν ιδιωτικό και το ίδρυσε ένας σύλλογος γυναικών λειτουργώντας το κάτω από την αιγίδα της μητρόπολης. Έγινε Δημοτικό το 1938».

Σήμερα η κατάσταση με τα βρεφοκομεία πως είναι;
«Από το ’70 και μετά φάνηκε ότι το φαινόμενο εξασθενούσε. Δηλαδή η ανάγκη να δοθούν μικρά βρέφη σε μια «κλειστή περίθαλψη», φάνηκε να εξασθενεί γιατί οι καιροί ήταν καλύτεροι κι οι γυναίκες μπορούσαν να κρατήσουν τα παιδιά τους. Ήταν στιγματισμένες αλλά μπορούσαν να κρατήσουν τα παιδιά και να επιβιώσουν κοινωνικά, καθώς μπορούσαν να δουλέψουν. Οπότε άρχισαν να εξασθενούν αυτές οι δομές. Στις αρχές του ’50 το κέντρο βρεφών «Η μητέρα» που είχε μια τεράστια υποστήριξη από τις κυβερνήσεις. Το είχε ιδρύσει η βασιλική οικογένεια. Ήταν ένα πρότυπο βρεφοκομείο. Απορρόφησε σίγα – σιγά όλα τα βρέφη των Αθηνών. Στην ουσία εκπαίδευσε βρεφοκόμους και έγινε πρότυπο ίδρυμα. Μεταφέρονταν παιδιά απ’ όλη την Ελλάδα. Μετά έκλεισε το βρεφοκομείο της Πάτρας, και ήδη είχαν κλείσει βρεφοκομεία στην Κρήτη και στην Κέρκυρα. Αυτή την στιγμή υπάρχει το βρεφοκομείο της Θεσσαλονίκης που είναι δημοτικό «ο Άγιος Στυλιανός» και το «Μητέρα» στην Αθήνα. Δεν υπάρχει άλλο ίδρυμα κλειστής περίθαλψης.

Άλλαξε το οικογενειακό δίκαιο, όπως κι ο τρόπος που η κοινωνία αντιμετωπίζει τα παιδιά εκτός γάμου.
«Δεν υπάρχει πια νομική διάκριση μεταξύ νομίμου και εξωγάμου παιδιού που ήταν ένα από τα πιο σημαντικά πράγματα που έχει επιφέρει η νομοθεσία στις αντιλήψεις. Αυτόν τον αποχωρισμό του βρέφους από τους γονείς είναι πολύ δύσκολο να το βιώσει κάποιος, ή ακόμη κι αν είναι απλός παρατηρητής να μπορέσει να το αντιληφθεί σε όλο του το μεγαλείο.
Εγώ κάνοντας έρευνα στο αρχείο και διαβάζοντας αυτά που είναι τηλεγραφικές ειδήσεις, του τύπου «Μπήκε έκθετο δύο μηνών μέσα στη βροχή..» μπορώ να πω ότι με συγκλόνισαν. Έκανα αυτή την έρευνα συγκλονισμένη. Γι’ αυτό και έχω αυτό το παράδειγμα με τον ερριμένο που έχω στον πρόλογο μου. Είναι μια τηλεγραφική είδηση για το πώς βρέθηκε ένα παιδάκι ενός έτους που είχε φυματίωση αρθρώσεων σπασμένο χέρι ένα κακοποιημένο παιδάκι που το ονόμασαν ερριμένο. Είναι συγκλονιστικές αυτές οι ζωές».

Είναι σαν τα κοινωνικά …απορρίμματα τα οποία δεν τα αποδέχεται κανείς. Ευτυχώς που υπάρχουν αυτά τα βρεφοκομεία.
«Αυτά τα παιδιά δεν τα ήθελε η κοινωνία να ζήσουν. Το πιο συγκλονιστικό πράγμα έχει να κάνει με το ότι αυτή η κοινωνία δεν άφησε αυτές τις μάνες να πενθήσουν, να πουν τον πόνο τους, να μπορέσουν να το μοιραστούν. Έχουν καταδικαστεί σε έναν αιώνιο πόνο. Είναι πολύ συγκλονιστικό».

Αυτό παραπέμπει στο «Αμάρτημα της μητρός μου» του Βιζυηνού. Πόσες μαμάδες με τι τρόπο ή με ποιες συνθήκες, που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε σήμερα, εξαναγκάστηκαν σε τέτοια πράξη. Πέρα από αυτό όμως είχαμε και την εμπορευματοποίηση.
«Αυτό είναι ένα από τα μεγάλα δράματα της ελληνικής κοινωνίας. Πάνω σε αυτό το τεράστιο δράμα εγκαταστάθηκε η παρανομία. Οι άνθρωποι που ήταν πιο κοντά, έγιναν οι άνθρωποι που χρησιμοποίησαν αυτά τα δράματα για να βγάλουν λεφτά. Η παράνομη διακίνηση κυρίως η διακίνηση χωρίς την συναίνεση των γονιών είναι από τα χειρότερα εγκλήματα που έχουν γίνει στην Ελλάδα και έχουν μείνει απολύτως ατιμώρητα. Ακριβώς επειδή διαπράττονται αυτά τα αδικήματα από άτομα υπεράνω πάσης υποψίας, δηλαδή μαιευτήρες, δικηγόρους, που φυσικά έχουν βοηθούς και συνήθως αυτοί την πληρώνουν. Εγκλήματα που δεν έχουν εξιχνιαστεί απολύτως και τιμωρηθεί όπως πρέπει».

Ένα άλλο κομμάτι του δράματος είναι όταν τα παιδιά που έχουν επιζήσει, υιοθετηθεί ή εγκατασταθεί σε θετές οικογένειες, προσπαθούν να αναζητήσουν τις ρίζες τους και εκεί βρίσκονται προ απίστευτων ιστοριών.
«Αυτό πραγματικά έχει συμβεί σε πάρα πολλές χώρες. Τα κινήματα αναζήτησης των ριζών δημιουργούνται από μια σπίθα. Ένας άνθρωπος βγαίνει μπροστά και λέει «εγώ απαιτώ». Είχαμε και μια νομοθεσία το ‘96-‘97 που απαγόρευε στους υιοθετημένους να ψάξουν τις ρίζες τους χωρίς την άδεια των γονιών. Με αυτό τον τρόπο ήσουν αιωνίως ανήλικος και εγκλωβισμένος μέσα στο ψέμα».

Αυτό το φαινόμενο τώρα έχει απαλυνθεί;
«Τώρα πια έχει αλλάξει η νομοθεσία. Οι άνθρωποι έχουν το δικαίωμα της πρόσβασης στα αρχεία που τους αφορούν. Μετά από το μεγάλο σκάνδαλο του 1995, που έγινε μια μεγάλη έκρηξη, επιθέσεις σε αρχεία, το πήραν στο στόμα τους οι τηλεοράσεις στήθηκαν εκπομπές, μπήκαν στην μέση ντετέκτιβ και το θέμα διαστρεβλώθηκε, όσο γινόταν να διαστρεβλωθεί. Πολλοί άνθρωποι εξαγριώθηκαν. Ένα αίτημα αχαλίνωτο. Τώρα πλέον δεν μπορούν να αρνηθούν πρόσβαση στο αρχείο. Αλλά δεν μπορεί να επιδιορθωθεί κι η αδικία του παρελθόντος. Μπορεί να υπάρχει ένας ψεύτικος θάνατος στο μητρώο και έχει ξανά εισαχθεί σε ένα νοσοκομείο σαν έκθετο. Οπότε δεν μπορεί να αποδειχθεί εύκολα το αντίθετο».

Δεν έχει κάποιος τη συνέχεια του νήματος.
«Η κομπίνα έτσι όπως στήθηκε ήταν πολύ προσεγμένη. Δεν είναι τυχαίο ότι ο τότε διευθυντής που την έστησε και πήγε φυλακή μετά, πριν ήταν υπάλληλος ληξιαρχείου και μετά έγινε υπάλληλος στο βρεφοκομείο. Άρα γνώριζε ακριβώς τους χειρισμούς και τι έπρεπε να κάνει, ώστε να χαθούν τα ίχνη και να μην αποκαλυφθεί. Ήταν έγκλημα».

Αυτό το βιβλίο ρίχνει φως σε πολλά πράγματα παράλληλα. Από την μια σε διαφορετικές εποχές μέσα στον χρόνο, τον αριθμό των βρεφών που μπορεί να εγκαταλείπονταν.
«Έχει μια επεξεργασία στατιστική λεπτομερή. Πόσοι εγκαταλείπονταν, πότε με πόσους γνωστούς γονείς, πόσους αγνώστους και άλλα στοιχεία που αφορούν την εισαγωγή. Έχει μια έρευνα όσον αφορά τις συνθήκες επιβίωσης μέσα στο βρεφοκομεία και από τα δεδομένα των αρχείων αλλά και από συνεντεύξεις από παλιές βρεφοκόμους».

Διάβαζα ότι ήταν πολλές φορές δύσκολο να βρουν τροφή για όλα αυτά τα βρέφη.
«Αυτό ήταν ένα από τα τεράστια προβλήματα των βρεφοκομείων πριν από το 1950 που δεν υπήρχε η τεχνητή τροφή. Στηρίζονταν στο γάλα των τροφών (παραμάνες). Αυτό που είναι εντυπωσιακό με το βρεφοκομείο της Θεσσαλονίκης είναι ότι η τροφή σχεδόν αποκλειστικά δηλαδή το 90% των γυναικών που δούλευαν ως τροφοί, για το χριστιανικό βρεφοκομείο γιατί ήταν σε μια πολύ εθνική πόλη, ήταν οι Εβραίες τροφοί, οι οποίες έπαιρναν τα παιδιά στα σπίτια τους. Υπήρχε μια σχέση μεταξύ των κοινοτήτων πάρα πολύ ενδιαφέρουσα και είναι μια πτυχή εντελώς άγνωστη πριν κάνω την συγκεκριμένη έρευνα».

Ένα καινούργιο στοιχείο που δείχνει πως είχαν συνδεθεί όλες οι κοινότητες.
«Πολύ συχνά άγαμες γυναίκες από άλλες κοινότητες εγκατέλειπαν τα παιδιά τους στο νοσοκομείο και τα έβρισκαν και έλεγαν ότι φαίνονταν εκ των σπαργάνων τους, φαίνεται ότι είναι εκ των Ισραηλιτών. Γιατί τα σπαργάνωναν, είχαν πάνω φασκιές με κεντημένες ευχές πάνω τους. Είναι πολύ συγκινητικές αυτές οι ιστορίες. Και μέσα στην Κατοχή άφησαν παιδάκια στο βρεφοκομείο για να τα σώσουν».

Αυτό το βιβλίο δεν θα μπορούσε να το γράψει άντρας! Μια γυναίκα, που έχει ζήσει την ευλογία της μητρότητας μπορεί να αντιληφθεί διαφορετικά αυτό το θέμα από όλες του τις πλευρές.
«Το γεγονός ότι ήμουν νέα γυναίκα και μικρομάνα, όταν ξεκίνησα την έρευνα, είναι κάτι που με δυσκόλεψε πάρα πολύ. Το συναισθηματικό μου μέρος υπέφερε πάρα πολύ. Υπήρχε μια μεγάλη πάλη μέσα μου για να ισορροπήσω την επιστημονική σκέψη και το συναίσθημα. Ίσως αυτή είναι και η ιδιαιτερότητα του βιβλίου».

Πάρη Ντελκή