Τα πέντε μοναστήρια της Παναγίας Ξενιάς και η μονή Παναγίας Κισσιώτισσας

Βίκτωρ Κων. Κοντονάτσιος

Η εικόνα της Παναγίας Ξενιάς

Η γνωστή σ’ ολόκληρη τη Θεσσαλία, και όχι μόνο, θαυματουργή εικόνα της Παναγίας Ξενιάς, έχει δώσει το όνομά της σε πέντε συνολικά μοναστήρια. Είναι μία εικόνα «βρεφοκρατούσας» Παναγιάς, για την οποία έχουν ακουστεί κατά καιρούς πολλές και διαφορετικές παραδόσεις. Μία είναι ωστόσο η αρχαιότερη, η ευρύτερα γνωστή και η καθολικά αποδεκτή. Είναι η παράδοση για την οποία υπάρχουν, τουλάχιστον υπήρχαν πριν μερικά χρόνια, αποδεικτικά στοιχεία και μαρτυρίες γνωστών ανθρώπων που είδαν τα τεκμήρια αυτά.

Η εικόνα της Παναγίας Ξενιάς, σύμφωνα με την παράδοση αυτή, βρέθηκε στην παραλία του σημερινού χωριού του Αλμυρού Αχίλλειο, όπου την έβγαλαν τα κύματα της θάλασσας, στα χρόνια της «Εικονομαχίας». Η εικόνα ήταν κλεισμένη σε ξύλινο κιβώτιο, ντυμένο εσωτερικά με κόκκινο βελούδινο ύφασμα και ασφαλισμένο και επενδυμένο εξωτερικά με τενεκεδένιο περιτύλιγμα.

Ο Νικόλαος Γιαννόπουλος μας βεβαιώνει ότι είδε προσωπικά υπολείμματα του κιβωτίου αυτού και του βελούδινου υφάσματος στο «Πάνω Μοναστήρι», που διαφυλάσσονταν ως τεκμήρια και ιερά κειμήλια Ο Κωνσταντίνος Γιαννακόπουλος μας βεβαιώνει επίσης ότι όταν η εικόνα της Παναγίας Ξενιάς μεταφέρθηκε στο «Κάτω Μοναστήρι» μεταφέρηκαν και τα ιερά αυτά κειμήλια και φυλάσσονταν σε ξύλινο κιβώτιο μπροστά από το οποίο ήταν συνεχώς αναμμένο ένα καντήλι.

Το πρώτο μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς

Η εικόνα βρέθηκε κοντά στη γνωστή ως σήμερα θέση του Αχιλλείου «Λάκα Παναγιά», γύρω στα 850. Στη θέση «Λάκα Παναγιά» υπήρχαν ερείπια αρχαιοελληνικού ναού της θεάς Δήμητρας πάνω στα οποία είχε κτισθεί χριστιανικός ναός. Γύρω από τον ναό αυτό δημιουργήθηκε μοναστήρι για να φιλοξενηθεί «Παναγία Ξενιά».

Το μοναστήρι αυτό είναι το πρώτο μοναστήρι που ονομάστηκε «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς». Το μοναστήρι στη «Λάκα Παναγιά» διατηρήθηκε, στη θέση αυτή, επί 350 χρόνια περίπου, από την ίδρυσή του, γύρω στα 850, ως το 1210 περίπου.

Στο πρώτο αυτό μοναστήρι η «ανώνυμος» μέχρι τότε εικόνα της «βρεφοκρατούσας» Παναγίας πήρε την ονομασία «Παναγία Ξενιά». Στο ίδιο μοναστήρι καθιερώθηκε επίσης και η γιορτή της Απόδοσης της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, η 23 Αυγούστου, ως τιμητική ειδική γιορτή για την εικόνα αυτή.

 Το δεύτερο μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς

Το πρώτο αυτό μοναστήρι λεηλατούνταν συχνά από πειρατικές ναυτικές και ληστρικές επιδρομές. Η παραλιακή θέση της την καθιστούσε εύκολη λεία. Τη μεγαλύτερη όμως και καταλυτική καταστροφή υπέστη μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους, κατά το 1204. Η περιοχή του Μοναστηριού περιήλθε στην κατοχή του μοναχικού τάγματος των καθολικών Ιωαννιτών Ιπποτών και στη συνέχεια στην κατοχή των αδελφών Ρολανδίνου και Αλμπερτίνου Καννόσσα. Η περιοχή του βρισκόταν επίσης κάτω από τη σκληρή εκμετάλλευση των κυρίαρχων του Πτελεού Βενετών.

Κάτω από τέτοιες συνθήκες οι μοναχοί αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν την παραθαλάσσια αυτή θέση του μοναστηριού τους και να μετακομίσουν, μαζί με την εικόνα της Παναγίας Ξενιάς, σε μια απόμερη και απομακρυσμένη από τη θάλασσα, δική τους περιοχή, τον «Κουκλιά». Είναι μία περιοχή μεταξύ των χωριών Αγίων Θεοδώρων, Γλύφας και Αχιλλείου. Εκεί έχτισαν άλλο μοναστήρι, πάλι της Παναγίας Ξενιάς. Αυτό είναι το Δεύτερο Μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς.

Σήμερα η θέση αυτή είναι γνωστή ως «Παλιομονάστηρο» ή «Παλιοξενιά». Στη θέση του δεύτερου αυτού μοναστηριού της Παναγίας Ξενιάς βρίσκονται μόνο κάποιοι σωροί από πέτρες χωμένοι μέσα σε θάμνους και πουρνάρια.

Οι σωροί αυτοί και κάποιες ονομασίες εκεί, όπως «Βρύση του Καλόγερου», όπως και ένα προχειροφτιαγμένο ερημοκλήσι θυμίζουν ότι εκεί επί 140 χρόνια φιλοξενήθηκε η «Παναγία Ξενιά», μέχρι το 1350 περίπου, οπότε εγκαταλείφθηκε και το μονστήρι αυτό και ερημώθηκε.

Οι σημερινοί ιδιοκτήτες της περιοχής ωστόσο καλλιεργώντας την έβρισκαν, μέχρι πρόσφατα οστά θαμένων καλογήρων, όπως με βεβαίωνε προσωπικά πριν από χρόνια ο ξυλέμπορος Αλμυρού Καζάκης.

Το τρίτο μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς

Πολύ πριν παρουσιασθεί η εικόνα της Παναγίας Ξενιάς στη «Λάκα Παναγιά» υπήρχε πάνω στην Όρθρη ένα άλλο μοναστήρι, το Μοναστήρι της Παναγίας Κισσιώτισσας. Είχε ιδρυθεί διακόσια χρόνια σχεδόν πριν, το 647.

Η ίδρυση του μοναστηριού αυτού οφείλεται, κατά μία εκδοχή, στην εύρεση μιας άλλης εικόνας της Παναγίας. Αυτή ήταν εικόνα «Κοίμησης της Θεοτόκου» και βρέθηκε πάνω σε μια βελανιδιά, περιτυλιγμένη με κισσούς. Έτσι η εικόνα ονομάστηκε «Παναγία Κισσιώτισσα» και το μοναστήρι με την επωνυμία «Ιερά Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου» πήρε και την προσωνυμία «Ιερά Μονή Παναγίας Κισσιώτισσας».

Εφτακόσια χρόνια περίπου μετά την ίδρυσή του στο Μοναστήρι της Παναγίας Κισσιώτισσας, γύρω 1350, ήρθαν και ενσωματώθηκαν σ’ αυτό, φέρνοντας μαζί τους και την εικόνα της Παναγίας Ξενιάς, οι καλόγεροι του δεύτερου μοναστηριού της Παναγίας Ξενιάς, του Μοναστηριού του Κουκλιά.

Από τότε, 1350, η «Ιερά Μονή Παναγίας Κισσιώτισσας» άρχισε να παίρνει και την ονομασία «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς». Η «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς» είχε ενσωματώσει στην μικρή κτηματική περιουσία της Παναγίας Κισσιώτισσας την τεράστια δική της κτηματική περιουσία. Είχε έτσι και δικαιώματα στον τίτλο. Για το Μοναστήρι αυτό άρχισαν να χρησιμοποιούνται δύο ονομασίες «Ιερά Μονή Παναγίας Κισσιώτισσας» ή «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς». Με την πάροδο του χρόνου και σταδιακά η εναλλακτική ονομασία «Ιερά Μονή Παναγίας Κισσιώτισσας» ή «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς», αντικαταστάθηκε αποκλειστικά με την ονομασία «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς».

Έτσι το επί εφτακόσια χρόνια «Μοναστήρι Παναγίας Κισσιώτισσας» έγινε το Τρίτο Μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς.

Το τέταρτο μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς

Γύρω στα 1850 πολλοί μοναχοί του τρίτου αυτού μοναστηριού της Παναγίας Ξενιάς μετακόμισαν και εγκαταστάθηκαν στο μετόχι του Μοναστηριού τους, το μετόχι του Αγίου Νικολάου. Στα 1867 στο Μετόχι του Αγίου Νικολάου μετέφεραν και την εικόνα της Παναγίας Ξενιάς.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα το Μετόχι να αναβαθμισθεί σε Μοναστήρι πάλι βεβαίως με την ονομασία «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς». Έγινε έτσι το τέταρτο μοναστήρι με την ίδια ονομασία αυτή, το τέταρτο μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς.

Αλλά ενώ το «πρώτο» και το «δεύτερο» μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς είχαν πάψει να υπάρχουν το «τρίτο» εξακολουθούσε να υπάρχει. Και ενώ θα έπρεπε, μετά την απομάκρυνση της ονοματοδότρας εικόνας της Παναγίας Ξενιάς, να πάρει και πάλι τη δική του ονομασία «Μοναστήρι Παναγίας Κισσιώτισσας», εξακολουθούσε να λέγεται «Μοναστήρι Παναγίας Ξενιάς».

Έτσι, για πρώτη φορά, υπήρχαν δύο μοναστήρια με την ίδια επωνυμία «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς». Και επειδή ήταν αναγκαίο να μπορεί να γίνεται διάκριση μεταξύ των δύο αυτών ομωνύμων μοναστηριών άρχισαν να χρησιμοποιούνται οι τοπικοί χαρακτηρισμοί «Άνω Μονή Ξενιάς» και «Κάτω Μονή Ξενιάς».

Το πέμπτο μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς

 Ένα από τα καταστρεπτικά αποτελέσματα των σεισμών του 1980 ήταν και η καταστροφή των κτιρίων του τέταρτου αυτού «Μοναστηριού της Παναγίας Ξενιάς». Επειδή το έδαφος στο οποίο ήταν κτισμένο το μοναστήρι αυτό θεωρήθηκε από τις αρμόδιες υπηρεσίες ακατάλληλο και επικίνδυνο, αποφασίστηκε, αντί της επισκευής του η ανέγερση νέου, σε μικρή απόσταση από αυτό, στη θέση «Καστράκι» ή «Καστρούλι».

Στο νέο αυτό μοναστήρι μεταφέρθηκε φυσικά και η εικόνα της «Παναγίας Ξενιάς» και το νέο μοναστήρι πήρε και πάλι την ονομασία «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς». Αυτό είναι το πέμπτο κατά σειρά που παίρνει την ονομασία αυτή. Είναι το πέμπτο μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς

Συμπέρασμα

Όλες οι παραπάνω ονομασίες ή μετονομασίες των πέντε παραπάνω μοναστηριών επιβλήθηκαν και δικαιολογούνταν μόνο και μόνο από την παρουσία σ’ αυτά της Εικόνας της «Παναγίας Ξενιάς».

Επειδή η ύπαρξη σ’ ένα Μοναστήρι μιας «επώνυμης εικόνας» παρέχει σ’ αυτό το δικαίωμα μιας ταυτώνυμης προσδιοριστικής ονομασίας του, είναι πλέον καιρός η ονομασία «Ιερά Μονή Παναγίας Ξενιάς» να αποδίδεται και να χρησιμοποιείται μόνο σ’ αυτό το πέμπτο μοναστήρι, ώστε να μην χρειάζονται οι πρόσθετοι διευκρινιστικοί όροι «Άνω» και «Κάτω», «Ανδρώα» και «Γυναικεία».

Σήμερα στην περιοχή μας έχουμε δύο μοναστήρια, το «Μοναστήρι της Παναγίας Κισσιώτισσας» και το «Μοναστήρι της Παναγίας Ξενιάς».