Τιμώντας το Βυζάντιο

του Κώστα Γκουντάρα

 «Ο ΝΟΥΣ ΜΟΥ ΚΑΙ Ο ΛΟΓΙΣΜΟΣ συγχύζεται να γράψει, να στιχοπλέξει αστοχεί την Άλωσιν της Πόλης. Εσείς βουνά θρηνήσετε και πέτρες ραγισθείτε και ποταμοί φυράνετε και βρύσες ξερανθείτε, διότι εχάθη το κλειδί όλης της οικουμένης το μάτι της Ανατολής και της Χριστιανοσύνης». (Ανακάλημα της Πόλης – 15^ος αιώνας)

Τόσο οι χαμένες Πατρίδες όσο και τα τρανταχτά αρνητικά γεγονότα συνθέτουν ένα ξεχωριστό κεφάλαιο στις σελίδες της ελληνικής ιστορίας. Έρχονται σαν απόηχος, από βαθιά, δυστυχώς, για τους αμνήμονες και πενιχρούς φιλίστορες και  αποτελούν την ταφόπλακα της ιστορικής μνήμης και τις περισσότερες φορές μέγα καταλύτη ενός νέου αυτοπροσδιορισμού και αυτογνωσίας. Αποτελεσματικό φάρμακο και ενδεδειγμένη αγωγή και παιδεία, η αναψηλάφηση της ιστορικής μας μνήμης, η μελέτη και η έρευνα των ιστορικών εκείνων γεγονότων, η εμπέδωση και η συνειδητή ρίζωσή τους στο μνημονικό μας. Εδώ και χιλιάδες χρόνια, με κίνητρο την προαιώνια δίψα της φυλής για εξάπλωση, περιπέτεια και καλύτερη ζωή, εκατομμύρια Έλληνες αποχωρίζονται από τον εθνικό κορμό και σαν αστείρευτος ποταμός πορεύονται σε άλλους τόπους. Άποικοι πρώτα, μέτοικοι έπειτα, κάτοικοι αργότερα, ντόπιοι τέλος, ριζωμένοι κατάβαθα στην καινούργια γη που πότισαν με τον ιδρώτα τους και, συχνά, με το αίμα τους. Βόρεια Ήπειρος, Νότια Μικρά Ασία, Μακεδονία, Θράκη, Κωνσταντινούπολη, Πόντος. Μαργαριτάρια του Ελληνισμού πρόσθεσαν τη συμβολή τους στο μεγαλειώδες οικοδόμημα του ανθρώπινου πολιτισμού. Μια ιδέα της συμβολής μας δίνει η Ιωνία στους αρχαίους χρόνους και ο ρόλος της Κωνσταντινούπολης στους μεσαιωνικούς. Οι μικρές αυτές «Ελλάδες» έξω από την Ελλάδα γνώρισαν τη φρίκη των επιδρομών βαρβάρων λαών από τα βάθη της Ασίας διψασμένων για σφαγή, αρπαγή και υποδούλωση. Όμως, όλοι τους, όσοι από παράδοση αρνήθηκαν και πολέμησαν τόσο τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και την ιδιόμορφη βυζαντινή του προέκταση, σήμερα επιδεικνύουν με σεβασμό τόσο τον πολιτισμό μας, όσο και τα μνημειακά κατάλοιπα, που δυστυχώς δεν σεβάστηκαν. Πόντιοι, Σμυρνιοί, Κωνσταντινοπολίτες και τόσοι άλλοι, θυσία στις ορδές των βαρβάρων. Η ταυτότητά τους, για τους νεοέλληνες, πνίγεται και χάνεται στο νεφέλωμα της αμφιβολίας και στην ομίχλη της ολοένα μεγαλύτερης χρονικής απόστασης. Τι και αν περπατάμε, οι Αλμυριώτες στις γειτονιές, στα μικρασιάτικα της πόλης κι αν διαβάζουμε τους δρόμους: Μικράς Ασίας, Σμύρνης, Χρυσοστόμου Σμύρνης, Ικονίου, Κωνσταντινουπόλεως κλπ, ρωτήσαμε ποτέ να μάθουμε τι ήταν άραγε η κάθε ονομασία; Ο χρόνος ανελέητος συνεχίζει ασταμάτητα το βήμα του, τα διαμάντια του ελληνισμού βουλιάζουν στη στάχτη της λήθης, η αδιαφορία τα περιζώνει σαν παγερό μνήμα και οι νέες γενιές χάνουν την πολιτισμική κληρονομιά τους. Στο σημερινό μας «γραφικό ιστορικό περίπατο» θα σταθούμε στο Βυζάντιο, αφού σε λίγες μέρες, στις 29 Μαΐου έχουμε την 560^η επέτειο από την άλωση της Κωνσταντινούπολης. Αλλά τι είναι και τι συμβολίζει το Βυζάντιο και στο άκουσμά του η Βυζαντινή Αυτοκρατορία, η Βασιλεύουσα, η Κωνσταντινούπολη, ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, η Αγία Σοφιά, η Παναγία των Βλαχερνών κλπ. Γιατί θα πρέπει να θυμόμαστε και τι άφησε σε μας;

Πρώτα από όλα το Βυζάντιο είναι κάτι δικό μας, είναι κομμάτι της Πατρίδας μας, είναι Ελλάδα, είναι μέρος της ψυχής μας. Είναι το καινούργιο.  Το νέο πνεύμα με τον ενθουσιασμό του καινούργιου διυλίζει τις παλιές αξίες, φέρνει το νέο κόσμο, τον κόσμο της νέας θρησκείας, του χριστιανισμού, που σιγά-σιγά απλώνει τις ρίζες του σ’  ολόκληρη την αυτοκρατορία. Στον τομέα των γραμμάτων έχει να παρουσιάσει νέες μορφές στηριγμένες στην ελληνιστική παράδοση, που παρουσιάζουν ποικιλία και εκφράζουν το πνεύμα της εποχής. Στον τομέα της τέχνης πρόσφερε τη βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική, εξαίρετους υμνογράφους και συνθέτες. Τα γλυπτά έργα ως ειδωλολατρικά καταργήθηκαν και η ζωγραφική έδωσε ένα θαυμαστό είδος την αγιογραφία και την τέχνη του ψηφιδωτού. Στην αρχιτεκτονική παρουσιάζεται μια νέα τεχνοτροπία στους ναούς, η βασιλική, ενώ αξιόλογοι τεχνίτες δημιουργούν αριστουργήματα με αποκορύφωμα το ναό της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Η μικροτεχνία δηλ μικρογραφίες, μικροσκοπικές αγιογραφίες μεγάλης τέχνης γνωρίζει μεγάλη ακμή. Γεννιέται ένας νέος κόσμος με κυριότερα χαρακτηριστικά τη χριστιανική θρησκεία και την ελληνορωμαϊκή παράδοση. Το χριστιανικό πνεύμα είναι κυρίαρχο. Τα αρχαία κείμενα και οι κλασικοί συγγραφείς διασώζονται,  μελετώνται και σχολιάζονται με βάσει τις ηθικές αξίες του χριστιανισμού. Ο αρχαίος ελληνορωμαϊκός, ο ανατολικός κι ο βαρβαρικός πολιτισμός του βορρά ενώνονται κάτω από το πνεύμα του χριστιανισμού. Το αντίκρυσμα της ολοπόρφυρης Βασιλεύουσας προκαλεί απέραντη μαγευτική εντύπωση κι ένας κατακλυσμός αισθημάτων έκστασης και περηφάνιας, λύπης και ελπίδας πλημμυρίζει κάθε ελληνική ψυχή. Η Αγιά Σοφιά, πετράδι του δακτυλιδιού κι έκφραση του «Νενίκησά σε, Σολομών!» του Ιουστινιανού. Εδώ μέσα μίλησε το Βυζάντιο. Χύνοντας θαλερά δάκρυα, μέσα στη σιγή του απείρου, ακούν τους ύμνους στην Υπέρμαχο Στρατηγό, βλέπουν τους Πατριάρχες να ευλογούν τα πλήθη των Χριστιανών, τους Αυτοκράτορες και τις Αυγούστες να παρακολουθούν τις λειτουργίες.

Με την άλωση της Πόλης από τους Τούρκους στις 29 Μαΐου 1453, επισφραγίσθηκε το τέλος της ελληνικής κυριαρχίας στην οικουμένη. Η λαϊκή μας μούσα δεν θα καθίσει απαθής στο μεγαλείο τούτο του Βυζαντίου και της Αγιάς Σοφιάς. Μέσα από το δημοτικό τραγούδι φαίνεται η σπουδαιότητα του συνταρακτικού τούτου γεγονότος όχι μόνο της εθνικής μας, αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας: «Πήραν την Πόλη, πήραν την! Πήραν τη Σαλονίκη!/ Πήραν και την Αγιά Σοφιά, το μέγα μοναστήρι,/ που είχε τριακόσια σήμαντρα, κι εξήντα δυο καμπάνες./ Κάθε καμπάνα και παπάς, κάθε παπάς και διάκος./ … Σώπα, κυρία Δέσποινα, μην κλαίεις, μη δακρύζεις/ πάλε με χρόνια με καιρούς, πάλε δικά σου είναι».

Τούτο , λοιπόν, το μεγαλείο που κρύβει μέσα του το Βυζάντιο και που οι νεοέλληνες έχουμε προ πολλού λησμονήσει καλούμαστε και πάλι σήμερα να επαναφέρουμε στις μνήμες μας, όχι προσωρινά στις ανταύγειες μιας εορτής, αλλά εσαεί στα βάθη της ψυχής μας. Τώρα 560 χρόνια από την άλωση, μαζί με την αναδρομή πλούσιας μνήμης, την τιμητική σπονδή και την τέλεση ευλαβικού μνημόσυνου, οφείλουμε όλοι μας όποια και αν είναι η μοίρα μας στον κύκλο των γεγονότων του κόσμου, να προβληματιζόμαστε συνεχώς. Η ψυχή του γένους μας που συντηρεί και σώζει ολόκληρη την ανθρωπότητα, στις μεταλλαγές των καιρών και της ιστορίας είναι αιώνια κι αθάνατη. Θυμούμαστε όχι για να θρηνήσουμε, αλλά για να αντλούμε συνεχώς διδάγματα. Να καλλιεργούμε τις αρετές μας που είναι πολλές, να δημιουργούμε, να δίνουμε απαντήσεις στους πλαστογράφους και παραχαράκτες της ιστορίας μας, να παραμερίζουμε το σπέρμα του ατομισμού, της αλαζονείας, του μίσους που οδηγεί στο διχασμό. Δεν μπορεί ν’ αγαπούν οι ξένοι περισσότερο από εμάς την γη των πατεράδων μας, την Πατρίδα μας. Φτιάξαμε αριστουργήματα και αφήσαμε τους βαρβάρους να τα βεβηλώσουν, ποτίσαμε το χώμα μας με ποταμούς αίματος και επιτρέψαμε τους ξυπόλητους να το βρωμίσουν, τους διδάξαμε τον πυρρίχιο και τους άλλους λεβέντικους χορούς της κλεφτουριάς και προσπαθούμε να γίνουμε αρεστοί σ’ αυτούς χορεύοντας μπουζουκοτσιφτετέλια, βγάλαμε από τα σχολειά μας την Ελλάδα και το Χριστό και θέλουμε να μας σεβαστούν οι άθεοι, κατεβάσαμε τους αγωνιστές μας από τις σχολικές αίθουσες και βάλαμε στη θέση τους πύργους και τοπία των «εχθρών μας». Αντί να διδάξουμε στους νέους μας και να γίνει συνείδηση ότι εκεί στην Κερκόπορτα και γύρω από αυτήν ένα ιστορικό πρωϊνό έπεφταν οι πρόγονοί μας αμυνόμενοι για την τιμή του Ελληνισμού και της Ορθοδοξίας, φοβούμαστε να γιορτάσουμε τις γιορτές αυτές μήπως και στεναχωρήσουμε τους αλλόπιστους. Κάνουμε ό,τι είναι δυνατόν για να ξεχνάμε, ενώ θα έπρεπε να κάνουμε τα πάντα για να ενθυμούμαστε. Να ενθυμούμαστε ότι το διαχρονικά καλό, σύμφωνα με τις επιταγές της Θρησκείας μας και της Πατρίδας μας θα προέλθει από εμάς και μόνο και ας μην περιμένουμε τους άλλους να μεριμνήσουν  για τα του οίκου μας. Και ίσως είναι εδώ η κατάλληλος στιγμή να θυμηθούμε τα λόγια του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου, Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, επίκαιρα πάντα: «κοινή γαρ γνώμη πάντες αυτοπροαιρέτως αποθανούμεν, μη φειδόμενοι της ζωής ημών».