Τι είναι ο φόβος; – Γράφει η Άρτεμις Ζαβαλίγκου

Γράφει η Ζαβαλίγκου Άρτεμις, Ψυχολόγος

Πτυχιούχος Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Α.Π.Θ.

Msc Συστημική Συμβουλευτική Ψυχοθεραπεία

MSc Γνωστικής Νευροαποκατάστασης Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

Ο φόβος είναι το συναίσθημα που βιώνει ο άνθρωπος ενόψει ενός επερχόμενου κινδύνου. Τον πυροδοτεί μια απειλή από το περιβάλλον, μια σύγκρουση στόχων ή έλλειψη πόρων. Όταν  υποφέρει από μια φοβία κάνει τα πάντα ώστε να μην χρειαστεί να έρθει ποτέ σε επαφή με το αντικείμενο του φόβου του. Έτσι, ο άνθρωπος δεν διστάζει να απαρνηθεί οποιαδήποτε κοινωνική ή άλλου είδους δραστηριότητα, ακόμα και αν αυτή μπορούσε να το γεμίσει με ευχαρίστηση, στην προσπάθειά του να μείνει μακριά από αυτό το κάτι που το τρομάζει τόσο πολύ. Αυτό συμβαίνει, επειδή στην περίπτωση που το συγκεκριμένο πρόσωπο βρεθεί αντιμέτωπο με το φοβικό αντικείμενο, εκδηλώνει έντονα ψυχοσωματικά συμπτώματα, από καταστροφολογικές σκέψεις και κρίση άγχους.

Ο φόβος συνοδεύεται από μια σειρά βιολογικών αλλαγών που πηγή προέλευσής τους έχουν το αυτόνομο νευρικό σύστημα, όπως η αύξηση των καρδιακών παλμών, η αύξηση του ρυθμού της αναπνοής, η ένταση ή οι συσπάσεις των μυών, η εφίδρωση, η ξηροστομία. Καθώς το αίμα ξαφνικά αλλάζει ροή κατευθυνόμενο προς τα μέρη του σώματος που χρειάζονται περισσότερη ενέργεια μια αντίδραση γνωστή ως «fight or flight», η ξαφνική αυτή αλλαγή κατεύθυνσης από τον εγκεφαλικό φλοιό μπορεί να προκαλέσει λιποθυμία. Αναλύοντας αυτή την νευροβιολογική βάση του φόβου είναι αποτέλεσμα διέγερσης της αμυγδαλής, περιοχής του εγκεφάλου η οποία είναι μέρος του μεταιχμιακού συστήματος, το οποίο σχετίζεται με τα συναισθήματα και τη συμπεριφορά. Η αμυγδαλή δέχεται πληροφορίες από το θάλαμο, τον ενδιάμεσο σταθμό οπτικών κι ακουστικών οδών. Οι πληροφορίες φτάνουν στην αμυγδαλή νωρίτερα από ότι φτάνουν στο φλοιό, με αποτέλεσμα τις άμεσες αρχέγονες συναισθηματικές αποκρίσεις μπροστά στον κίνδυνο, προτού προλάβουμε να σκεφτούμε και να συνειδητοποιήσουμε τι συμβαίνει. Οι παιδοψυχολόγοι λένε πως βιώνουμε για πρώτη φορά έντονο φόβο, όταν γεννιόμαστε, καθώς βγαίνουμε από το απόλυτα προστατευμένο περιβάλλον της κοιλιάς της μητέρας μας, σε έναν εντελώς άγνωστο κόσμο.

Ποιοι τύποι φοβιών υπάρχουν;

Οι ειδικές φοβίες συνήθως ξεκινούν από παιδική ηλικία και παραμένουν στην ενήλικη ζωή. Οι συχνότερες είναι :

• Ζωοφοβίες: Φοβία που μπορεί να φορά οποιοδήποτε ζώο συχνότερα για ποντίκια, αράχνες, κατσαρίδες, φίδια
• Περιβαλλοντικά-καιρικά φαινόμενα: καταιγίδες, ζέστη, νερό, πλημμύρες, πυρκαγιές
• Καταστάσεις: Υψοφοβία (ακροφοβία), κλειστοφοβία π.χ. σε ασανσέρ, αεροπλάνα, φοβία κατάποσης, οδήγησης
• Βελόνες-αίμα-τραυματισμοί: οι άνθρωποι που έχουν τη συγκεκριμένη ειδική φοβία έχουν λιποθυμική τάση στη θέα και λήψη αίματος. Οι μελέτες έχουν διαπιστώσει ότι το 4% του πληθυσμού των ΗΠΑ έχει αυτή τη φοβία και ότι το 20-50% των εφήβων και το 20-30% των νέων ενηλίκων φοβούνται τις βελόνες.
• Φοβίες φαρμάκων
• Υπάρχουν όμως και πολλοί άλλοι τύποι πιο σπάνιοι που δεν κατατάσσονται κάπου όπως φοβία για συγκεκριμένα μέρη, καθρέφτες, για ήχους κ.α.

Υπάρχουν τρόποι αντιμετώπισης;

Αναρωτιούνται πολλοί “Πως θα ξεπεράσω τις φοβίες μου”. Η ερώτηση αυτή δεν μπορεί να απαντηθεί εύκολα αν λάβουμε υπ’ όψιν τον αριθμό και τα είδη των διαφορετικών φοβιών, καθώς και τις διαφορές στον τρόπο που βιώνονται και στην ανοχή του κάθε ανθρώπου στο οδυνηρό συναίσθημα του φόβου. Μπορούμε ωστόσο να αναφέρουμε κάποιες σκέψεις. Αρχικά, είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι για να ξεπεράσει ο άνθρωπος το πρόβλημά του χρειάζεται να καταβάλλει μεγάλη προσπάθεια, αλλά συγχρόνως να έχει και υπομονή. Ένα πρόβλημα που έχει τα θεμέλιά του στα βαθύτερα στρώματα του ψυχισμού μας δεν είναι δυνατόν να ξεπεραστεί από τη μια στιγμή στην άλλη.

Για να αναπτύξουμε, λοιπόν, μια αποτελεσματικότερη άμυνα ενάντια στη δημιουργία φοβιών θα πρέπει να αναζητήσουμε τα βαθύτερα αίτια που μας κάνουν επιρρεπείς σε αυτές. Η επεξεργασία των τραυματικών μας εμπειριών, είτε πρόκειται για πρόσφατες είτε για παλαιότερες, μπορεί να μας προσφέρει πλούσιο υλικό για την κατανόηση του τρόπου που αντιδρά ο οργανισμός μας ως σύνολο σε καταστάσεις που εκλύουν φόβο.

Για παράδειγμα, ένας άνθρωπος με άγχος επίδοσης το οποίο του δημιουργεί την ανάγκη για όλο και υψηλότερα επιτεύγματα στον εργασιακό τομέα μπορεί να αναπτύξει σε βάθος χρόνου μια φοβία απειλητική ως προς την επαγγελματική του ανέλιξη. Η φοβία αυτή, αν και εκ πρώτης όψεως φαίνεται σαν το βασικό πρόβλημα του ανθρώπου αυτού πιθανώς να μην είναι παρά μιας μορφής ψυχική άμυνα ενάντια στη σοβαρότερη απειλή της επαγγελματικής εξουθένωσης.

Είναι φυσιολογικό να θέλουμε να ξεφορτωθούμε τις φοβίες σαν ένα αχρείαστο βάρος, δεν θα πρέπει όμως να ξεχνάμε ότι μπορούμε και να διδαχθούμε κάτι από την οδυνηρή εμπειρία στην οποία μας υποβάλλουν. Είναι στο χέρι μας, λοιπόν, να απαλλαγούμε από τις φοβίες χωρίς όμως να χάσουμε την ευκαιρία που μας δίνεται να βελτιώσουμε συνολικότερα τον τρόπο ζωής μας.