Το Ίδρυμα Ωνάση αποκατέστησε την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια

Μπορείς να φανταστείς το μικρό γραφείο στο οποίο έγραφε τα ποιήματά του ο Κ. Π. Καβάφης; Το μπαλκόνι στο οποίο ονειρευόταν το αύριο και αναπολούσε το χθες; Τη γειτονιά στην οποία περπατούσε στο κέντρο της Αλεξάνδρειας; Το διαμέρισμά του στην πρώην οδό Lepsius; Το Ίδρυμα Ωνάση αποκατέστησε την Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, καθιστώντας την έναν προορισμό που μαγνητίζει επισκέπτες από κάθε γωνιά του πλανήτη. Το παρελθόν του Καβάφη στην Αλεξάνδρεια συνομιλεί πια με το παρόν και το μέλλον του έργου του στο Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα.

Ξεκινώντας με την απόκτηση του αρχείου Καβάφη το 2012, την ψηφιοποίηση και το άνοιγμά του σε κοινό και ερευνητές το 2019, την εγκαινίαση ενός νέου χώρου για το Αρχείο Καβάφη στη Φρυνίχου στην Πλάκα, το 2023, που στεγάζει το φυσικό αρχείο και τη βιβλιοθήκη του ποιητή, μια συλλογή προσωπικών του αντικειμένων αλλά και έργα τέχνης με αναφορές στον ίδιο, το Ίδρυμα Ωνάση ανέλαβε στις αρχές του 2022 την αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού. Στις 11 Μαΐου 2024, η Οικία Καβάφη άνοιξε ξανά τις πόρτες της στο κοινό, με σκοπό να καταστεί πόλος έλξης επισκεπτών από όλο τον κόσμο. Υπό την αρχιτεκτονική μελέτη του Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη, το μέρος όπου ο Κ. Π. Καβάφης έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του και δημιούργησε δεκάδες από τα έργα που τον ανέδειξαν σε παγκόσμιο ποιητή αποκαταστάθηκε και αναδιαμορφώθηκε, ώστε να αναδειχθεί η εικόνα της κατοικίας όπως ήταν στα χρόνια που έζησε ο ποιητής, να φωτιστούν η σχέση του με την πόλη της Αλεξάνδρειας και ο αντίκτυπος του έργου του έως σήμερα, αλλά και για να μεταφερθούμε πίσω στον χρόνο. Εικόνες της βιογραφίας του παίρνουν μορφή σε ένα διαμέρισμα στο κέντρο της Αλεξάνδρειας. Όλο το ταξίδι του αρχείου Καβάφη πραγματοποιείται με την αδιάλειπτη αρωγή της εννεαμελούς επιστημονικής επιτροπής του Αρχείου και συμβουλευτικών επιστημονικών επιτροπών για επιμέρους έργα.

Ο Κ. Π. Καβάφης εγκαταστάθηκε στο διαμέρισμα του 2ου ορόφου της τότε 10 Rue Lepsius  (σήμερα Rue C. P. Cavafy 4, πρώην Rue Sharm el Sheikh) το 1907. Το κτίριο πιθανότατα ανεγέρθηκε την πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα, μεταξύ 1905 και 1910. Αποτελεί παράδειγμα εκλεκτικιστικής αρχιτεκτονικής, που κυριαρχούσε στην Αλεξάνδρεια τον 19ο και το πρώτο μισό του 20ού αιώνα. Ο Κ. Π. Καβάφης έμεινε εκεί για έναν χρόνο, μαζί με τον μεγαλύτερο αδελφό του, Παύλο (Paul). Τον επόμενο χρόνο ο Παύλος συνταξιοδοτήθηκε και μετακόμισε μόνιμα στη Γαλλία, στην πόλη Υέρ, και έκτοτε ο ποιητής έζησε μόνος σε αυτό το διαμέρισμα. Μετά τον θάνατό του, η οικία λειτούργησε για κάποια χρόνια ως πανσιόν με το όνομα Amir, μεταξύ άλλων χρήσεων.

Ο δρόμος όπου βρίσκεται η Οικία Καβάφη ονομαζόταν Lepsius κατά την εποχή του Καβάφη, ωστόσο αργότερα μετονομάστηκε σε C. P. Cavafy, προς τιμήν του Έλληνα ποιητή. Το κτίριο περιβαλλόταν από το Ελληνορθόδοξο Πατριαρχείο, το Ελληνικό Νοσοκομείο και τους οίκους ανοχής της πόλης, τα οποία ο Καβάφης αποκαλούσε ο «Ναός της Ψυχής», ο «Ναός του Σώματος» και ο «Ναός της Σάρκας», αντίστοιχα.

Στις 16 Νοεμβρίου 1992, με πρωτοβουλία του ιστορικού και συγγραφέα Κωστή Μοσκώφ, μορφωτικού ακολούθου στην Ελληνική Πρεσβεία του Καΐρου, εγκαινιάστηκε στον χώρο το Μουσείο Καβάφη. Δύο χρόνια αργότερα διαμορφώθηκε και η Αίθουσα Στρατή Τσίρκα στην οικία, με υλικά που δώρισε η Εταιρεία Φίλων Στρατή Τσίρκα, αφιερωμένη στον σημαντικό Αιγυπτιώτη πεζογράφο. Ο Τσίρκας είχε γνωρίσει σε νεαρή ηλικία τον Καβάφη, τον οποίο είχε επισκεφθεί στο διαμέρισμά του το καλοκαίρι του 1930. Πολλά χρόνια αργότερα δημοσίευσε δύο εμβληματικά έργα για τον ποιητή: Ο Καβάφης και η εποχή του (1958) και Ο πολιτικός Καβάφης (1971).

Στις 11 Μαΐου 2024, η Οικία Καβάφη παραδόθηκε και πάλι στο κοινό, με αίθουσες γεμάτες από σημαντικά αντικείμενα που φωτίζουν τη ζωή του παγκόσμιου ποιητή.

Ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση, Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου, αναφέρει: «Το Ίδρυμα Ωνάση κι εγώ προσωπικά αισθανόμαστε περήφανοι που η χορηγία μας οδήγησε στην αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού. Είναι το μέρος όπου ο Καβάφης έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του και δημιούργησε δεκάδες έργα σε συνεχή διάλογο με την Ιστορία. Ένας άλλος ”διάλογος” ξεκινάει πλέον ανάμεσα στην Αθήνα και την Αλεξάνδρεια, συνιστώντας μια ενιαία διαδρομή έρευνας και αναζήτησης. Με την αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη, το Ίδρυμα Ωνάση αποδίδει στην πολιτιστική μας κληρονομιά ένα μέρος της οφειλόμενης τιμής. Την ίδια στιγμή, διευρύνει τις δυνατότητες της έρευνας για το μέλλον της καβαφικής ποίησης. Η Οικία Καβάφη δεν θα μπορούσε ούτε φιλοδοξεί να είναι πιστή αναπαράσταση του σπιτιού του Καβάφη όπως ήταν πριν από τόσα χρόνια. Τα όποια ενθυμήματά του, προσωπικά και διακοσμητικά αντικείμενα διασώσαμε, φυλάσσονται εξάλλου με ασφάλεια στο Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα. Στην Αλεξάνδρεια προσπαθήσαμε να δώσουμε μια αίσθηση της ζωής και του χώρου στον οποίο κινήθηκε ο Ποιητής, μια αίσθηση μόνο από τη ζωή του. Έτσι, στην Αλεξάνδρεια είναι ο χώρος όπου έζησε ο Καβάφης και στην Αθήνα τα πράγματα με τα οποία έζησε».

Ο Πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού, Νίκος Α. Κούκης, σημειώνει: «Για το Ελληνικό Ίδρυμα Πολιτισμού, τα εγκαίνια της αναδημιουργημένης Οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, έργο πολύπλοκο, το οποίο ανέλαβε καθ’ ολοκληρίαν το Ίδρυμα Ωνάση, αποτελεί γεγονός μείζονος σημασίας. Ένα τοπόσημο του εξωελλαδικού ελληνισμού, η οικία στην οποία έζησε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του ο μέγας Αλεξανδρινός, παραδίδεται πλέον στο ευρύ κοινό ανακατασκευασμένη με επιμέλεια σε κάθε της λεπτομέρεια από μια σπουδαία και πολύπειρη ομάδα συνεργατών του Ιδρύματος Ωνάση, η οποία εργάστηκε επιμελώς και μεθοδικά επί διετία, έχοντας συχνά να υπερβεί πλείστα, ανυπολόγιστα εξαρχής, εμπόδια. Η συνεργασία του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού με το Ίδρυμα Ωνάση για τη λειτουργία της Οικίας Καβάφη αποτέλεσε επιλογή στρατηγικής σημασίας. Και το αποτέλεσμα δικαιώνει τις προθέσεις, οι οποίες μεταβλήθηκαν σε απτή και ολοκληρωμένη πραγματικότητα. Το νέο κτίριο της Οικίας Καβάφη είναι ένα ακόμη έργο εθνικής προσφοράς, ένα ακόμη έργο ανάδειξης της καβαφικής ποιητικής δημιουργίας, μαζί με το Αρχείο Καβάφη, το οποίο εκτίθεται πλέον στην Αθήνα».

Κάθε δωμάτιο της Οικίας Καβάφη έχει μια ονομασία και περιλαμβάνει σπουδαία κειμήλια, πιστά αντίγραφα τεκμηρίων, έργα από τη ζωή και το έργο του Αλεξανδρινού ποιητή, αλλά και σύγχρονα έργα τέχνης, που επιλέχτηκαν και με την αρωγή ακαδημαϊκών συμβούλων για την ανανεωμένη Οικία.

Ο επισκέπτης συναντά πρώτα το δωμάτιο «Ο παγκόσμιος ποιητής», με μεταφράσεις του έργου του από όλο τον κόσμο, σε χρονολογική σειρά των εκδόσεων ανά γλώσσα, από τη δεκαετία του 1950 έως και σήμερα. Ακολουθεί το δωμάτιο «Πάντα η Αλεξάνδρεια είναι», που αναδεικνύει με χάρτες και χρονολόγια τη σύνδεση του ποιητή με την πόλη της Αλεξάνδρειας, τον κατεξοχήν τόπο του καβαφικού έργου και βίου, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο εκτυλίσσονται η ζωή και η εργογραφία του ποιητή που συχνά επηρεάζονται από την ιστορία της Αιγύπτου, ενώ καταλήγει στο μπαλκόνι με θέα την Αλεξάνδρεια. Ακολουθούν τα δωμάτια «Γενεαλογία και προσωπική ζωή», που περιλαμβάνει ημερολόγια, επιστολές, σημειώματα, αλλά και τεκμήρια που σχετίζονται με τη γενεαλογία της οικογένειάς του, και «Το σαλόνι, μια αναδημιουργία», το οποίο αναπαριστά το σαλόνι του όπως ήταν την εποχή που ζούσε στο σπίτι αυτό και υποδεχόταν φίλους και ανθρώπους του πνεύματος – στο δωμάτιο αξιοποιούνται έπιπλα από την πρώτη περίοδο επαναλειτουργίας του χώρου μετά από πρωτοβουλία του Κωστή Μοσκώφ.

Στη συνέχεια, ο επισκέπτης συναντά το δωμάτιο «Ο Καβάφης σήμερα», με έργα τέχνης αλλά και όλα τα βίντεο έργα από τη σειρά “Visual Cavafy”, σε ανάθεση του Ιδρύματος Ωνάση και στο πλαίσιο του φεστιβάλ “Archive of Desire” στη Νέα Υόρκη, την άνοιξη του 2023, καθώς και το δωμάτιο «Καβαφικοί Διάλογοι», με την αλληλογραφία του Κ. Π. Καβάφη με συγγραφείς της εποχής, καθώς και αποκόμματα εφημερίδων για το έργο του. Τα τελευταία δύο δωμάτια είναι αφιερωμένα στο «αρχείο Καβάφη» και την «οικία Καβάφη», με εκδόσεις ποιημάτων και σχετική βιβλιογραφία από τη συλλογή του αρχείου Καβάφη, αλλά και την ιστορία της ίδιας της οικίας, με στιγμιότυπα από την πορεία στον χρόνο του διαμερίσματος.

Το έργο της Επιστημονικής Επιτροπής του Αρχείου Καβάφη

Βασικός ρόλος της εννεαμελούς Επιτροπής, που απαρτίζεται από πανεπιστημιακούς  από τους τομείς της Φιλολογίας, της Αρχειονομίας και των Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών, με εκτενή βιβλιογραφία γύρω από την καβαφική έρευνα,  είναι να σχεδιάζει τις επιστημονικές και ερευνητικές δράσεις του Αρχείου, να διαχειρίζεται τους επιστημονικούς πόρους και τις δυνατότητές του, να παρακολουθεί την απήχηση του Αρχείου σε ειδικά ακροατήρια και το ευρύ κοινό, να καταθέτει προτάσεις για πολιτιστικές και εκπαιδευτικές δράσεις και να προωθεί την έρευνα του καβαφικού έργου. Σε αυτή την κατεύθυνση αξίζει να αναφέρουμε τις τελευταίες εκδοτικές κυκλοφορίες μελών της Επιτροπής εντός του 2024, όπως είναι τα Cavafy’s Hellenistic Antiquities: History, Archaeology, Empire του Τάκη Καγιαλή (εκδ. Palgrave Macmillan) και Στο κάδρο της παρακμής: Φανταστικά πορτραίτα του Κ. Π. Καβάφη του Peter Jeffreys (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), ενώ αρκετές άλλες είναι υπό έκδοση εντός του ίδιου χρόνου.

Λίγα λόγια για το Αρχείο Καβάφη

Διαχρονικά σύγχρονος, πολιτικός, αισθησιακός, εμβριθής και πάντα επίκαιρος, ο Κ. Π. Καβάφης φρόντιζε να αρχειοθετεί το έργο του συστηματικά, δημιουργώντας έτσι ένα μοναδικό λογοτεχνικό και προσωπικό αρχείο. Το αρχείο Καβάφη αποτελείται από 2.000 και πλέον τεκμήρια, στα οποία περιλαμβάνονται χειρόγραφα ποιημάτων, αυτοσχέδιες έντυπες εκδόσεις, πεζά λογοτεχνικά έργα, άρθρα, μελέτες και σημειώσεις του Αλεξανδρινού ποιητή, καθώς και το προσωπικό του αρχείο, με μια πλούσια συλλογή  αλληλογραφίας, κειμένων και φωτογραφιών.

Το Ίδρυμα Ωνάση απέκτησε το αρχείο Καβάφη στα τέλη του 2012. Η απόκτηση αυτή διασφάλισε την παραμονή του στην Ελλάδα και απέτρεψε τον ενδεχόμενο κατακερματισμό του. Στόχος του Ιδρύματος Ωνάση είναι να εξασφαλίσει την ανοιχτότητα του αρχείου και την ελεύθερη πρόσβαση κοινού και ερευνητών σε αυτό, καθώς και να προβάλει τον οικουμενικό χαρακτήρα της ποίησης του Καβάφη.

Το Ίδρυμα Ωνάση προχώρησε στην ψηφιοποίηση, την ταξινόμηση και την πλήρη τεκμηρίωση του συνόλου των περιεχομένων του αρχείου Καβάφη στα ελληνικά και στα αγγλικά, ενώ τον Μάιο του 2019 η ψηφιακή συλλογή του αρχείου δημοσιεύτηκε στην ιστοσελίδα cavafy.onassis.org, καθιστώντας το προσβάσιμο σε όλους.

Ανταποκρινόμενο και πάλι στην ανάγκη για ανοιχτή πρόσβαση και διάδοση του έργου του ποιητή, το Ίδρυμα Ωνάση επένδυσε στη δημιουργία του Αρχείου Καβάφη, ενός ειδικά διαμορφωμένου χώρου στην Αθήνα αφιερωμένου στο αρχείο του, ο οποίος εγκαινιάστηκε τον Νοέμβριο του 2023 και αποτελεί ακόμα έναν πόλο έλξης διεθνούς πολιτιστικής κληρονομιάς για όλους τους κατοίκους, τους ερευνητές και τους επισκέπτες υπό τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό του Flux-office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη.

Το Αρχείο Καβάφη στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας, στη Φρυνίχου 16Β στην Πλάκα,  φιλοξενεί το λογοτεχνικό και το προσωπικό αρχείο του ποιητή, 966 βιβλία από τη βιβλιοθήκη του, καθώς και μια συλλογή αντικειμένων και έργων τέχνης με αναφορές στον Καβάφη. Ο στόχος ήταν να δημιουργηθεί ένας χώρος για τα γραπτά και τα βιβλία του ποιητή, τα προσωπικά του αντικείμενα και έπιπλα, περιτριγυρισμένος από έργα τέχνης που θα μας επιτρέψουν να κατανοήσουμε σε βάθος την αυξανόμενη επίδρασή του στην παγκόσμια λογοτεχνία και τέχνη από την εποχή του μέχρι σήμερα – ένας χώρος ανοιχτός στους ερευνητές και το κοινό, ανοιχτός σε όλους.