Ατμοσφαιρική Ρύπανση: καρότο και μαστίγιο της ΕΕ για να έχουμε πιο καθαρό αέρα στη ζωή μας

Η κοινοτική νομοθεσία και η Πολιτική Συνοχής συμβάλλουν στη μείωση των ατμοσφαιρικών ρύπων στην Ελλάδα

του Θοδωρή Καραουλάνη (euractiv.gr)

Μία από τις πιο σημαντικές συμβολές των ευρωπαϊκών πολιτικών και ιδίως της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ στη χώρα μας, που συχνά υποτιμάται, είναι η αλλαγή που έχει συμβεί στα θέματα ρύπανσης του περιβάλλοντος και ιδίως στην ατμοσφαιρική ρύπανση, δηλαδή στη μόλυνση του αέρα που αναπνέουμε.

Οι Ελληνικές πόλεις στις αρχές της δεκαετίας του 1980, μετά από δεκαετίες ανάπτυξης και μεγέθυνσης, είχαν γίνει σχεδόν ανυπόφορες, ιδίως το καλοκαίρι, λόγω των υψηλών επιπέδων ρύπανσης του αέρα, από διάφορους ρύπους, κυρίως από διοξείδιο του άνθρακα αλλά όχι μόνο. Το νέφος της Αθήνας (που οπτικοποιήθηκε τη δεκαετία του 1980 και ως τέρας) έμεινε γνωστό στην ιστορία της χώρας αλλά ατμοσφαιρική ρύπανση υπήρχε για χρόνια και σε πολλές άλλες πόλεις. Η Θεσσαλονίκη, ο Βόλος, η Πάτρα, ακόμη και το Ηράκλειο της Κρήτης αντιμετώπισαν στο παρελθόν μεγάλα προβλήματα νέφους, ατμοσφαιρικής ρύπανσης δηλαδή, κυρίως από την κίνηση των οχημάτων και πολλές φορές από βιομηχανικά φουγάρα.

Η ένταξη της Ελλάδας στην ΕΕ πριν από 40 χρόνια άρχισε προοδευτικά να βοηθά να αλλάξει αυτή η εικόνα. Το ευρωπαϊκό κεκτημένο προέβλεπε μια καλύτερη ποιότητα ζωής και οι πολιτικές δυνάμεις στην Ελλάδα είδαν τους πόρους της ΕΕ και την κοινοτική νομοθεσία που σιγά – σιγά δημιουργούνταν ως ευκαιρία να αλλάξουν την κατάσταση στη χώρα και στα θέματα ρύπανσης του αέρα.

Με οραματιστή, αρχικά, τους Αντώνη Τρίτση και Ευάγγελο Κουλουμπή, τη δεκαετία του 1980, μπήκαν βασικοί άξονες στη μάχη για την καταπολέμηση του νέφους της Αθήνας. Και στη συνέχεια, όλες οι πολιτικές δυνάμεις, ιδίως από τη δεκαετία του 1990 και μετά, εκμεταλλευόμενοι τους πόρους που δόθηκαν στην Ελλάδα από την Πολιτική Συνοχής της ΕΕ άρχισαν να εφαρμόζουν προγράμματα και μέτρα, με βάση και τις κοινοτικές οδηγίες, που μείωναν προοδευτικά την ατμοσφαιρική ρύπανση. Πολλές φορές η Ελλάδα δεν έκανε όσα έπρεπε εγκαίρως και βρέθηκε ενώπιος ενωπίω με το ΕυρωΔικαστήριο για θέματα ρύπανσης. Αλλά κάθε φορά η Ελλάδα προχωρούσε μπροστά, έστω και με καθυστέρηση, με τη βοήθεια των ευρωπαϊκών πόρων, ώστε να φτάσουμε μέσα σε 2-3 δεκαετίες σε μια πολύ καλύτερη κατάσταση – αλλά δυστυχώς όχι ακόμη τέλεια.

Καρότο και μαστίγιο
Τα θέματα περιβάλλοντος και ειδικά η ποιότητα του αέρα, όπως και η προστασία της βιοποικιλότητας και των φυσικών πόρων, αποτελούν ακρογωνιαία πολιτική της ΕΕ, που προσπαθεί μέσα από νομικές υποχρεώσεις (το λεγόμενο μαστίγιο) αλλά και αυξημένους κάθε φορά πόρους (το λεγόμενο καρότο) να οδηγήσει όλες τις χώρες μέλη σε ένα υψηλότερο επίπεδο περιβαλλοντικής προστασίας, κοινό για όλη την ΕΕ.

Σηγ χώρα μας, η συμβολή των πόρων της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ στην μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης ήταν και εξακολουθεί να είναι καταλυτική.

Καταρχήν, σχεδόν κάθε πρόγραμμα μέτρησης και παρακολούθησης των ρύπων που εφαρμόστηκε στη χώρα από τα τέλη της δεκαετίας του 1980 και έπειτα χρηματοδοτήθηκε και χρηματοδοτείται ακόμη από ευρωπαϊκούς πόρους, με κυρίαρχους αυτούς της Πολιτικής Συνοχής, μέσω των ΚΠΣ και των ΕΣΠΑ, όπως είναι περισσότερα γνωστά στα καθημάς.

Ένα εμβληματικό πρόγραμμα που άλλαξε την κατάσταση με τη ρύπανση στον αέρα της Αθήνας ήταν αυτό με την λεγόμενη αγορά του αιώνα στις αστικές συγκοινωνίες. Η πολιτεία αποφάσισε και η ΕΕ χρηματοδότησε ένα ολόκληρο πρόγραμμα σχεδόν πλήρους αντικατάστασης των παλαιών αστικών λεωφορείων της Αθήνας με άλλα σύγχρονα αντιρρυπαντικής, τότε, τεχνολογίας, που κινούνται με φυσικό αέριο και αποτελούν ακόμη και σήμερα τον κορμό των αστικών συγκοινωνιών της πρωτεύουσας.

Λίγοι ακόμη, θυμούνται ότι το ιστορικά τεράστιο και επιτυχημένο πρόγραμμα της απόσυρσης των ιδιωτικής χρήσης αυτοκινήτων, ώστε να εισαχθούν στην κυκλοφορία αυτοκίνητα με αμόλυβδη βενζίνη και καταλύτη, χρηματοδοτήθηκε και με ευρωπαϊκούς πόρους. Τα δύο αυτά μέτρα συνέβαλαν όσο λίγες άλλες πολιτικές (μαζί με τον ιστορικό Δακτύλιο φυσικά) στη μείωση των ρύπων στην Αθήνα στον τομέα των μεταφορών – συγκοινωνιών. Αλλά δεν ήταν το μόνο.

Καθώς εκτός των μετακινήσεων σημαντικό μέρος των ρύπων προκύπτει από την κάλυψη των αναγκών θέρμανσης στον κτιριακό τομέα, η Πολιτική Συνοχής της ΕΕ χρηματοδότησε πολλά προγράμματα για μείωση της κατανάλωσης καύσης πετρελαίου για θέρμανση, που παράγει αυξημένους ρύπους.

Το πιο γνωστό και επιτυχημένο από αυτά τα προγράμματα είναι το πρόγραμμα «Εξοικονομώ, στις διάφορες μορφές του την τελευταία δεκαετία, που χρηματοδοτεί αντικατάσταση καυστήρων πετρελαίου με φυσικό αέριο, θερμομόνωση των κατοικιών αλλά και αλλαγή απλών τζακιών με ενεργειακά. Ο στόχος στο Εξοικονομώ είναι διπλός: και μείωση της κατανάλωσης ενέργειας (άρα και της ρύπανσης από ηλεκτροπαραγωγή) κεντρικά αλλά και μείωση της καύσης πετρελαίου για θέρμανση τοπικά.

Παράλληλα, εκατοντάδες παραγωγικές εγκαταστάσεις, εργοστάσια μικρών, μεσαίων και μεγάλων επιχειρήσεων, επιδοτήθηκαν τα τελευταία 30 χρόνια με πόρους της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ για να αντικαταστήσουν καυστήρες πετρελαίου και μαζούτ, να εκσυγχρονίσουν την παραγωγική τους διαδικασία με κατανάλωση λιγότερων πόρων και νέους αυτοματισμούς, να αντικαταστήσουν μεθόδους θέρμανσης και καύσης με πιο πράσινες και φιλικές στο περιβάλλον τεχνολογίες.

Η κατάσταση βελτιώθηκε κατά πολύ, σε όλη τη χώρα, μέσα από τέτοιες πολιτικές στα θέματα ατμοσφαιρικής ρύπανσης αλλά το πρόβλημα του νέφους δεν λύθηκε ποτέ οριστικά. Παράδειγμα, οι υψηλές τιμές μικροσωματιδίων τον χειμώνα (από την καύση βιομάζας κυρίως) που ταλαιπωρούν πόλεις και επαρχία, αλλά και το θέμα των υψηλών τιμών διοξειδίου του αζώτου που ακόμη καταγράφεται υψηλό σε Αθήνα και άλλες πόλεις, ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες.

Παραπομπή της Ελλάδας για υψηλά επίπεδα διοξειδίου του Αζώτου – τί απαντά το ΥΠΕΝ
Την εβδομάδα που μας πέρασε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε ότι παραπέμπει την Ελλάδα στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τη μη ορθή εφαρμογή της οδηγίας που προβλέπει μικρά και συγκεκριμένα όρια διοξειδίου του αζώτου στην ατμόσφαιρα των Ελληνικών πόλεων.

Το διοξείδιο του αζώτου (NO2) εκπέμπεται κυρίως από ανθρώπινες δραστηριότητες, όπως η οδική κυκλοφορία —ιδίως των πετρελαιοκίνητων οχημάτων— και η βιομηχανία. Η συγκεκριμένη μορφή ρύπανσης προκαλεί σοβαρές ασθένειες, όπως άσθμα και μειωμένη πνευμονική λειτουργία.

Η Ελλάδα, σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, καταγράφει συνεχώς και σταθερά υπέρβαση της ετήσιας οριακής τιμής NO2 στην Αθήνα. Επίσης, δεν έλαβε τα κατάλληλα μέτρα ώστε η περίοδος υπέρβασης να είναι όσο το δυνατόν συντομότερη. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή θεωρεί ότι οι προσπάθειες που έχουν καταβάλει μέχρι σήμερα οι ελληνικές αρχές δεν ήταν ικανοποιητικές και επαρκείς και, επομένως, παραπέμπει την Ελλάδα στο Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Το ΥΠΕΝ, σε επίσημη ανακοίνωσή του παραδέχεται αφενός ότι έχει καθυστερήσει η χώρα στην επίτευξη των στόχων της οδηγίας και ειδικά για την Αθήνα τονίζει ότι έχει υπάρξει πληθώρα μέτρων για τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, αναφέροντας μια πλειάδα έργων και δράσεων που χρηματοδοτήθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες με πόρους της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ ακριβώς για να μειώσουν τους ρύπους και να βελτιώσουν τη ζωή των πολιτών. Σύμφωνα με επίσημη ενημέρωση του ΥΠΕΝ, το Υπουργείο υποστηρίζει ότι μέχρι σήμερα η χώρας μας έχει εφαρμόσει πλειάδα μέτρων προκειμένου να επιτύχει μείωση των υπερβάσεων διοξειδίου του αζώτου που οφείλονται κατά κύριο λόγο στην κυκλοφορία των οχημάτων. Μεταξύ των μέτρων αυτών περιλαμβάνονται:

• έργα υποδομών στον οικισμό της Αθήνας
• κατασκευή υπόγειου δικτύου μητροπολιτικού σιδηροδρόμου (ΜΕΤΡΟ) Το καλοκαίρι του 2022 ξεκινά η λειτουργία των 3 τελευταίων σταθμών της επέκτασης προς τον Πειραιά, ενώ θα ξεκινήσουν και τα έργα για την κατασκευή της νέας γραμμής 4
• κατασκευή δικτύου σταθερής τροχιάς (ΤΡΑΜ) – Τον Σεπτέμβρη τίθεται σε λειτουργία η επέκταση προς τον Πειραιά
• κατασκευή σύγχρονου προαστιακού σιδηροδρόμου
• επέκταση οδικών αξόνων ταχείας κυκλοφορίας (είναι σε εξέλιξη οι μελέτες για τις επεκτάσεις της Αττικής Οδού)
• έργα αποσυμφόρησης του κυκλοφοριακού φόρτου
• πράσινος δακτύλιος
• έξυπνη διαχείριση του συστήματος κυκλοφορίας
• Ενίσχυση της χρήσης των Μέσων Μαζικής Μεταφοράς
• κατασκευή δικτύου λεωφορειολωρίδων
• εφαρμογή προγράμματος τηλεματικής για την ενημέρωση των επιβατών στις στάσεις
• μέτρα σχετικά με τον στόλο των οχημάτων
• ανανέωση του στόλου των ΤΑΞΙ
• ανανέωση του στόλου των ΕΙΧ αυτοκινήτων και ελαφρών φορτηγών μέσω απόσυρσης οχημάτων παλαιάς τεχνολογίας
• υπολογισμός τελών κυκλοφορίας με βάση τις εκπομπές CO2
• τεχνικός έλεγχος κυκλοφορίας οχημάτων

Επίσης, το τελευταίο διάστημα μέσω των δύο θεσμοθετημένων προγραμμάτων, του Εθνικού Σχεδίου για την Ενέργεια και το Κλίμα, καθώς και του Εθνικού Προγράμματος Ελέγχου Ατμοσφαιρικής Ρύπανσης έχουν υιοθετηθεί επιπλέον μέτρα με σημαντικότερο αυτό της προώθησης της ηλεκτροκίνησης μέσω δέσμης συγκεκριμένων θεσμοθετημένων δράσεων.

Παράλληλα, και προκειμένου να καλυφθεί πλήρως η απαίτηση της Οδηγίας 2008/50/ΕΚ για τη χώρα μας, μέσω Σύμβασης που έχει υπογραφεί στις 12-3-2021, εκπονεί Επιχειρησιακό Σχέδιο Δράσης για την καταπολέμηση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης στον οικισμό της Αθήνας. Το έργο χρηματοδοτείται μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Υποδομές Μεταφορών, Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξης 2014-2020» του τρέχοντος ΕΣΠΑ και έχει διάρκεια 12 μήνες.

Τί άλλο κάνει το ΥΠΕΝ – έμφαση στην ηλεκτροκίνηση

Σημαντικοί πόροι του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας θα κατευθυνθούν σε δράσεις που συμβάλλουν στη μείωση των αέριων ρύπων και της ατμοσφαιρικής ρύπανσης. Τόσο οι πόροι της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ όσο και οι πόροι του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας μοιράζονται τους ίδιους στόχους και αποτελούν παράλληλα εργαλεία για την ενίσχυση των κρατών μελών και τη βελτίωση της ζωής των πολιτών σε όλες τις περιφέρειες της ΕΕ.

Ειδικά στην Ελλάδα το ΥΠΕΝ, μεταξύ άλλων δράσεων, στοχεύει να αυξήσει τη διείσδυση της ηλεκτροκίνησης στον τομέα των μετακινήσεων τα επόμενα χρόνια, με τη στήριξη των ευρωπαϊκών πόρων. Αρχικά, το ΥΠΕΝ καθιέρωσε το πρόγραμμα «Κινούμαι Ηλεκτρικά», με εθνικούς πόρους στην πρώτη του φάση, που αφορά την επιδότηση για αγορά και κυκλοφορία αμιγώς ηλεκτροκίνητων αυτοκινήτων και ταξί (όπως και δικύκλων-τρικύκλων-ποδηλάτων).

Το πρόγραμμα μέχρι στιγμής θεωρείται πετυχημένο καθώς ταξινομήθηκαν το 2020 (σε ένα έτος, δηλαδή, μόνο) 2135 ηλεκτρικά αυτοκίνητα όταν ολόκληρη την προηγούμενη πενταετία (2015-2019) είχαν ταξινομηθεί μόλις 1400 ηλεκτρικά αυτοκίνητα.

Εκτός από το «Κινούμαι Ηλεκτρικά», παρεμβάσεις για την προώθηση της ηλεκτροκίνησης θα χρηματοδοτηθούν και από το Ταμείο Ανάκαμψης. Έχουν δεσμευθεί πόροι ύψους 440 εκατ. ευρώ οι οποίοι θα διατεθούν ως εξής:

• 220 εκατ. ευρώ για την ενίσχυση μονάδων με σκοπό την κατασκευή ηλεκτρικών δικύκλων και εξαρτημάτων για ηλεκτροκίνητα οχήματα
• 100 εκατ. ευρώ για τον εξηλεκτρισμό του στόλου των λεωφορείων, σε συνεργασία με το Υπουργείο Υποδομών
• 80 εκατ. ευρώ για τη χωροθέτηση έως και 10.000 σημείων φόρτισης σε όλη τη χώρα
• 40 εκατ. ευρώ για την αντικατάσταση έως και 2.000 ταξί με την παροχή οικονομικών κινήτρων (20.000 ευρώ για κάθε ταξί, το οποίο αυξάνεται στις 22.500 ευρώ μαζί με την απόσυρση)

Πέρα από αυτά σημειώνεται ότι μέσα από τους πόρους της Πολιτικής Συνοχής, το τρέχον και το νέο ΕΣΠΑ ενισχύονται επενδύσεις στην ηλεκτροκίνηση των σιδηροδρόμων, νέες οδικές προσβάσεις, συγκοινωνιακά έργα σε όλη τη χώρα και φυσικά οι νέες γραμμές Μετρό σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη που θα συμβάλλουν όσο λίγα μέτρα στη μείωση των μετακινήσεων με αυτοκίνητο και τη μείωση των ρύπων, όπως έχει δείξει η εμπειρία.

Επιπρόσθετα, όπως απεκάλυψε πρώτη η euractiv.gr και γράψαμε αναλυτικά πριν λίγους μήνες, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας έχει δρομολογήσει πρόγραμμα ύψους 30 εκατ. ευρώ που αφορά στην επιχορήγηση δήμων για την προώθηση περιβαλλοντικά φιλικών μέσων μεταφοράς. Η πρωτοβουλία αφορά στην επιχορήγηση δήμων (πλην των μητροπολιτικών) για την ανάπτυξη κοινόχρηστων και δημόσια προσβάσιμων υποδομών για την προώθηση μετακινήσεων με φιλικά προς το περιβάλλον μέσα μεταφοράς, όπως ηλεκτρικά και απλά ποδήλατα, με σκοπό να περιοριστεί η χρήση ΙΧ και να μειωθεί η περιβαλλοντική επιβάρυνση. Υπολογίζεται, με βάση τα στοιχεία, ότι περίπου 80 δήμοι της χώρας, οι πιο ώριμοι μελετητικά και αδειοδοτικά, θα ενισχυθούν για τέτοιες δράσεις από τη συγκεκριμένη πρόσκληση που χρησιμοποιεί πόρους της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ. Η πρωτοβουλία αυτή προβλέπει, μεταξύ άλλων, τη δημιουργία δικτύου κοινόχρηστων ποδηλάτων (ηλεκτρικών και συμβατικών) και την ανάπτυξη δικτύου κοινόχρηστων φορτιστών ηλεκτρικών αυτοκινήτων. Οι φορτιστές θα εγκατασταθούν κοντά στους σταθμούς μίσθωσης ποδηλάτων και θα επιτρέπουν στους οδηγούς να σταθμεύουν και να φορτίσουν τα ηλεκτρικά αυτοκίνητά τους, προκειμένου να συνεχίσουν τις μετακινήσεις τους εντός της πόλης με κοινόχρηστα ποδήλατα.