Ξενάγηση στις Φθιώτιδες Θήβες

Το Σωματείο «Φίλοι Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου  και Αρχαιολογικών Χώρων Μαγνησίας & Βορείων Σποράδων» παρουσιάζει την ένατη θεματική ψηφιακή μας ξενάγηση με τίτλο: «Οι Φθιώτιδες Θήβες».

Ήταν μια συλλογική δωρεάν πολιτιστική δράση που πραγματοποιήθηκε χάρη στην αγαστή συνεργασία που έχουμε από το 2015 –χρονιά ίδρυσης του Σωματείου μας- με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας, την Ένωση Συλλόγων Γονέων και Κηδεμόνων Δ. Βόλου και τη διδάκτορα Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας-διπλωματούχο ξεναγό, κα Μελίνα Κωστίδη.

Για να υπάρχει καλύτερη και ευκολότερη πρόσβαση το υλικό όλων των ψηφιακών ξεναγήσεων και των πολιτιστικών δράσεων του Σωματείου αναρτάται  στη δημόσια σελίδα μας στο Facebook ΦΙΛΟΙ ΑΘΑΝΑΣΑΚΕΙΟΥ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΒΟΛΟΥ-ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ. 

Φθιώτιδες Θήβες: Οι δύο αρχαίες πόλεις της Μαγνησίας

Οι Φθιώτιδες Θήβες ή Θεσσαλικές Θήβες είναι το όνομα δύο αρχαίων πόλεων της Θεσσαλίας, οι οποίες βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση η μια από την άλλη. Η πρώτη ήταν χτισμένη στον ηφαιστειογενή λόφο «Κάστρο», 5 χλμ. Δ-ΝΔ της Νέας Αγχιάλου και 1,5 χλμ. βόρεια των Μικροθηβών, στο βόρειο άκρο του Κρόκιου πεδίου, τη σημερινή πεδιάδα του Αλμυρού.

Η δεύτερη πόλη ονομαζόμενη και Χριστιανικές Θήβες, ήκμασε κατά την παλαιοχριστιανική (πρωτοβυζαντινή) περίοδο, μέχρι και τον 7ο αι. Βρισκόταν μέσα στη Νέα Αγχίαλο, στο χώρο του αρχαίου λιμανιού της Πυράσου.

Οι  Φθιώτιδες Θήβες
Η πρώτη πόλη πήρε τον 6ο αι. π.Χ.  το όνομα «Φθιώτιδες» από το τοπικό γεωγραφικό διαμέρισμα «Φθιώτις» για  να ξεχωρίσει από τις αντίστοιχες «Βοιωτικές Θήβες». Κατοικήθηκε  στις αρχές της Μέσης Nεολιθικής περιόδου, χωρίς να αποκλείεται προηγούμενη ανθρώπινη παρουσία. Το όνομα της πρώτης πόλης που αναπτύχθηκε στα αρχαϊκά χρόνια δεν μας είναι ακόμα γνωστό, αλλά το όνομα Θήβα αναφέρεται για πρώτη φορά τον 4ο αι. π.X., όταν έγινε συνοικισμός με την προσάρτηση στην αρχική πόλη των γειτονικών πόλεων και κωμών (πιθανώς των γειτονικών πόλεων Πυράσου και Φυλάκης).

Οι Φθιώτιδες Θήβες στην ελληνιστική εποχή
Η πόλη έκοψε το 302 π.X. δικό της νόμισμα με τη μορφή του ήρωα του Τρωικού πολέμου Πρωτεσίλαου, βασιλιά της Φυλάκης. O πλούτος της προερχόταν από την καλλιέργεια της εύφορης πεδιάδας του Αλμυρού. Τα έσοδά της, όμως, προέρχονταν κυρίως από το λιμάνι της, την αρχαία Πύρασο. Οι Φεραίοι και οι Θεσσαλοί το χρησιμοποίησαν ως το μοναδικό λιμάνι της Θεσσαλίας, γιατί οι Παγασές ελέγχονταν πλέον από τους Μακεδόνες.

Το γεγονός αυτό προκάλεσε τη δυσαρέσκεια των Αντιγονιδών και οδήγησε τελικά στην πολιορκία και  καταστροφή των  Φθιωτίδων  Θηβών.  Το 217 π.X. ο Φίλιππος E΄ κατέλαβε την πόλη, πούλησε τους κατοίκους της ως δούλους και την μετονόμασε Φιλιππούπολη.Οι έμποροι της Θεσσαλίας υποχρεώθηκαν τότε να χρησιμοποιούν ως αποκλειστικό λιμάνι τη Δημητριάδα, η οποία έκτοτε γνώρισε μοναδική εμπορική και οικονομική άνθιση, ενώ αντίθετα οι Θήβες περιήλθαν σε περίοδο παρακμής.

Οι Φθιώτιδες Θήβες στη ρωμαϊκή εποχή
Κατά τον γεωγράφο Στράβωνα, τον 1ο αι. μ.X., οι Φθιώτιδες Θήβες ήταν μία άσημη πόλη, ενώ το λιμάνι της, η Πύρασος, δε χρησιμοποιούνταν.  Στον 2ο αι. μ.X, οι Θήβες απέκτησαν τη μορφή εκτεταμένης ρωμαϊκής πόλης. Κατοικήθηκε σε μεγάλη έκταση, πολλές φορές και έξω από το τείχος. Αυτό φαίνεται από την ανακατασκευή του αρχαίου Θεάτρου, που έγινε αυτή την εποχή, αλλά και από έρευνες σε ρωμαϊκές οικίες. Στα παλαιοχριστιανικά χρόνια ένας χριστιανικός ναός αναγέρθηκε λίγο κάτω από την Ακρόπολη και πολλά σπίτια εντός των τειχών ανακαινίστηκαν. Αργότερα, τον 5ο αι. μ.X,  η πόλη συρρικνώθηκε, αλλά δεν εγκαταλείφθηκε.

 Το θέατρο
Το θέατρο των Φθιωτίδων Θηβών ήταν χτισμένο στην ανατολική πλευρά της αρχαίας πόλης των Φθιωτίδων Θηβών. Η θέση του αρχαίου θεάτρου στην πλαγιά του λόφου «Κάστρο» του εξασφάλιζε πολύ καλή ακουστική λειτουργία. Χρονολογείται στην ελληνιστική εποχή. Υπάρχει όμως και Ρωμαϊκή φάση, καθώς τότε έγιναν μεγάλης κλίμακας επεμβάσεις για να μετατραπεί το Θέατρο σε Αρένα. Ίσως υπήρχε και παλαιότερη φάση που χρονολογείται στα τέλη του 4ου αι. π.X. Αυτό το αποδεικνύουν η παρουσία νομισμάτων, η στρωματογραφημένη κεραμική, καθώς και ένα τμήμα πώρινου κίονα.

Με μέγιστη χωρητικότητα 3.000 θεατών το Θέατρο των Φθιωτίδων Θηβών φιλοξενούσε παραστάσεις αρχαίου δράματος και μουσικούς αγώνες. Κατά τη Ρωμαϊκή Εποχή έλαβαν χώρα σ’ αυτό θηριομαχίες και αγώνες μονομάχων. Το θέατρο των Φθιωτίδων Θηβών εντοπίστηκε και ερευνήθηκε το 1992 και το 1993 από την κα Β. Αδρύμη-Σισμάνη, Επίτιμη Έφορο Αρχαιοτήτων Μαγνησίας, στα πλαίσια ενός έργου του Γ.E.A., με βάση τις πληροφορίες των περιηγητών του 19ου αι. (W. Leake), των πληροφοριών του F. Stählin και την εύρεση από τους Δ. Θεοχάρη και Γ. Χουρμουζιάδη (1970) μιας επιτύμβιας στήλης με την επιγραφή «BAKXIOΣ ΔIONYΣIOΣ» και ενός πήλινου τραγικού προσωπείου που θεωρήθηκαν ενδείξεις για την ύπαρξη καλλιτεχνικής ζωής στην πόλη των Φθιωτίδων Θηβών. Από το 2010 το Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Θεσσαλικών Σπουδών διενεργεί ξανά ανασκαφικές έρευνες στο χώρο του αρχαίου θεάτρου.

Η παλαιοχριστιανική περίοδος
Η παλαιοχριστιανική ή πρωτοβυζαντινή περίοδος (4ος-7ος αι.) αρχίζει με την ίδρυση της Κωνσταντινούπολης από το Μ. Κωνσταντίνο στα 330 και τη μεταφορά σε αυτήν από τη Ρώμη της έδρας της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η μετατόπιση του κέντρου βάρους στην Ανατολή, καθώς και η θέσπιση του χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας του κράτους, άλλαξαν το πρόσωπο της αυτοκρατορίας. Έγινε έντονα θρησκευτικό. Η αλλαγή αυτή έγινε σταδιακά, ενώ η συνέχεια και η επιβίωση στοιχείων της προηγούμενης περιόδου σε όλους τους τομείς διαπέρασε τη ζωή της αυτοκρατορίας. Ο κυρίαρχος τύπος παλαιοχριστιανικού ναού ήταν η βασιλική, ορθογώνιο κτίριο στεγασμένο με ξύλινη στέγη, κιονοστοιχίες που το χωρίζουν σε κλίτη και  κόγχη στην ανατολική πλευρά.

Οι παλαιοχριστιανικές Φθιώτιδες Θήβες
Η αρχική ονομασία της πόλης δεν ήταν Φθιώτιδες Θήβες, αλλά Πύρασος και Δημήτριον. Ο κατάφυτος σήμερα χαμηλός λόφος «Μαγούλα» ύψους 29 μ. ήταν η Ακρόπολη της Πυράσου. Η πόλη εξακολούθησε να υπάρχει και τους κατοπινούς αιώνες, αλλά παράλληλα ονομαζόταν και “Δημήτριον” από το σημαντικό ιερό της Δήμητρας, για το οποίο κάνει αναφορά ο Όμηρος. Το λιμάνι της χρησίμευε για το εξαγωγικό και το εισαγωγικό εμπόριο της Θεσσαλίας.  Καταστράφηκε όμως και αυτή, όπως και η ομώνυμη αρχαία πόλη, από τον Φίλιππο τον Ε΄ το 217 π.Χ.

Ο Στράβων την βρήκε ερειπωμένη. Όσοι από τους κατοίκους των δύο πόλεων σώθηκαν από την καταστροφή του Φιλίππου εγκαταστάθηκαν γύρω από το αρχαίο λιμάνι και έτσι δημιουργήθηκε μια καινούρια πόλη. Η πόλη γνώρισε εξαιρετική άνθηση ιδίως από τον 4ο αι. μ.Χ. και έτσι δικαιολογείται ο χαρακτηρισμός της ως  “Λαμπροτάτη Θηβαίων πόλις”. Η συγκεκριμένη επιγραφή αναγράφεται στο στυλοβάτη της βασιλικής του Αγίου Δημητρίου που βρισκόταν στη δυτική ακτή του Παγασητικού κόλπου.

Υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα παλαιοχριστιανικά κέντρα του Ανατολικού Ιλλυρικού και έδρα επισκοπής, σύμφωνα με την επιγραφή σε πλίνθους ΕΚΚΛ(ησία) ΘΗΒ(ών). Μετά τον 9ο  αι. άρχισε η σταδιακή εγκατάλειψη της πόλης και η μετακίνηση των κατοίκων της στην περιοχή του Αλμυρού.

Η ανασκαφική έρευνα
Οι ανασκαφές στις Φθιώτιδες Θήβες-Νέα Αγχίαλο άρχισαν το 1924 με δαπάνη της Αρχαιολογικής Εταιρείας Αθηνών. Διαιρούνται σε δύο περιόδους. Στην πρώτη περίοδο από το 1924-1956, με διακοπή το 1941-1953, έγιναν ανασκαφές από τον καθηγητή Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Γ. Σωτηρίου. Στη δεύτερη περίοδο από το 1959-1992 η ανασκαφική έρευνα έγινε από τον Διευθυντή του Βυζαντινού Μουσείου Αθηνών Παύλο Λαζαρίδη. Παράλληλα με τις ανασκαφές της Αρχαιολογικής Εταιρείας στο χώρο της Νέας Αγχιάλου διενεργεί από το 1973 ανασκαφές συστηματικές και σωστικές και η 7η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων (σήμερα ονομάζεται Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας).

Τα μνημεία της πόλης
Με τις ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν ήρθαν στο φως σημαντικά μνημεία, μεταξύ των οποίων τμήματα του οχυρωματικού περιβόλου, εγκαταστάσεις που σχετίζονται με το λιμάνι, εννέα βασιλικές με τα προσκτίσματά τους, μεγάλο κτιριακό συγκρότημα δημοσίου χαρακτήρα, λουτρά, δρόμοι, καταστήματα, ιδιωτικές κατοικίες, επαύλεις και εκτεταμένα νεκροταφεία. Ιδιαίτερη μνεία οφείλεται στις τέσσερις βασιλικές εντός των τειχών, ο γλυπτός διάκοσμος και τα ψηφιδωτά δάπεδα των οποίων εντυπωσιάζουν με το πλούσιο θεματολόγιο και με  την άψογη τεχνική τους.

Η Βασιλική Α’ – Αγ. Δημητρίου
Η Βασιλική του Αγίου Δημητρίου βρίσκεται νοτιοανατολικά της σημερινής αγοράς δίπλα στο δρόμο. Η ανασκαφή άρχισε το 1924 και τελείωσε το 1928. Η τρίκλιτη βασιλική έχει νάρθηκα, αίθριο και πρόκτισμα. Ιδιαίτερα χαρακτηριστική είναι η διαμόρφωση του αιθρίου και των εκατέρωθεν προκτισμάτων, βαπτιστηρίων και σκευοφυλακίου. Τα δάπεδα είναι στρωμένα με μαρμάρινες και σχιστόλιθες πλάκες και ψηφιδωτό με μεγάλες ψηφίδες. Επισημαίνεται ο πλουσιότατος γλυπτός αρχιτεκτονικός διάκοσμος, που χαρακτηρίζεται από υψηλή ποιότητα. Συμπληρωματικές ανασκαφές (1972-1973) αποκάλυψαν τον περίβολο και πρόκτισμα βόρεια, ανατολικά και νότια. Από την ψηφιδωτή επιγραφή ΑΓΙΕ ΔΗΜΗΤΡΙΑΙ, στο δάπεδο του αύλειου δικού του βαπτιστηρίου, το συγκρότημα χαρακτηρίζεται πλέον ως βασιλική του Αγίου Δημητρίου και χρονολογείται στο 2ο μισό του 5ου αιώνα.

Το Συγκρότημα των βασιλικών του Αρχιερέως Πέτρου
Η Βασιλική του Αρχιερέως Πέτρου πρόκειται για το μεγαλύτερο και πλουσιότερο απ’ όλα τα μνημεία που έχουν ανακαλυφθεί στη Νέα Αγχίαλο. Βρίσκεται κοντά στο νότιο τμήμα του τείχους.  Αποτελείται από  τρεις επάλληλες βασιλικές. Η πρώτη χρονολογείται στα μέσα ή στο 2ο μισό του 4ου αιώνα μ.Χ., η δεύτερη στα μέσα ή στο 2ο μισό του 5ου αιώνα και η τρίτη στην εποχή του Ιουστινιανού του Α’ (532). Πλουσιότατος είναι ο διάκοσμος του μνημείου σε μαρμάρινα αρχιτεκτονικά και διακοσμητικά μέλη, εντοίχια, ψηφιδωτά και τοιχογραφίες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα δάπεδα της πρώτης και τρίτης βασιλικής για την υψηλή τους ποιότητα και την ποικιλία του θεματολογίου. Από το όνομα του Αρχιερέως Πέτρου, που αναγράφτηκε σε ανακαινιστική επιγραφή του νότιου κλίτους της τελευταίας βασιλικής, χαρακτηρίστηκε όλο το συγκρότημα “Βασιλική του Αρχιερέως Πέτρου”.

Το Βαπτιστήριο
Το 1983, νότια του αιθρίου της Βασιλικής του Αρχιερέως Πέτρου, ανακαλύφθηκε το Βαπτιστήριο που από το σχέδιο και τις διαστάσεις του θεωρείται μοναδικό στον Ελλαδικό χώρο. Το Βαπτιστήριο ανατολικά είναι τετράγωνο και περιβάλλει υπερυψωμένο κυκλικό στυλοβάτη στον οποίο πατούσαν 8 κίονες.
Στο κέντρο υπάρχει οκτάγωνη κολυμβήθρα και εντυπωσιακά μαρμαροθετήματα στο πάτωμα. Επιγραφή στο κατώφλι της δυτικής πυλίδας του κυκλικού στυλοβάτη αναφέρει ότι ο κατασκευαστής ή δωρητής της στρώσης αυτής ήταν ο Πολυχρόνιος “Υπέρ Ευχής”. Με μεγάλη πιθανότητα, το βαπτιστήριο θεωρείται σύγχρονο της πρώτης βασιλικής του Αρχιερέως Πέτρου.

Οι Φθιώτιδες Θήβες στο Διαδίκτυο
Με αφορμή τη Διεθνή Ημέρα Μουσείων, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας ξενάγησε το κοινό ψηφιακά στην περιοδική έκθεση για τα 110 χρόνια ίδρυσης και λειτουργίας του Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου. Η Ενότητα 5 αναδεικνύει ευρήματα από την Ακρόπολη και από το νεκροταφείο των Φθιωτίδων Θηβών.

Ολοκληρώθηκαν οι ψηφιακές ξεναγήσεις
Το ενδιαφέρον πάρα πολλών, μαθητών, σπουδαστών, φοιτητών, εκπαιδευτικών, γονέων αλλά και όσων πολιτών επιθυμούσαν να μάθουν και να ξεναγηθούν σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους της Μαγνησίας, συγκέντρωσαν το προηγούμενο χρονικό διάστημα οι δωρεάν «Ψηφιακές ξεναγήσεις» που διοργάνωσαν όλους τους προηγούμενους μήνες, οι “Φίλοι του Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου και Αρχαιολογικών Χώρων Μαγνησίας & Βορείων Σποράδων” σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας και την Ένωση Συλλόγων Γονέων και Κηδεμόνων Δ. Βόλου. Πραγματοποιήθηκαν συνολικά εννέα ξεναγήσεις σε διάφορα σημεία πολιτιστικού ενδιαφέροντος, ενώ μετά από προτροπή πολλών συμπολιτών, γίνονται και ολοκληρώνονται εκ νέου εμπλουτισμένες σχετικές ξεναγήσεις, απευθυνόμενες σε όλους όσοι επιθυμούν να συμμετάσχουν. Η σημερινή είναι η ένατη και τελευταία για την συγκεκριμένη περίοδο ψηφιακή ξενάγηση, μιας που οι αποφάσεις σχετικά με τον covid, είναι ευνοϊκές και για την επίσκεψη πλέον σε αρχαιολογικούς χώρους και μουσεία.

Τις ξεναγήσεις έκανε για μία ακόμη χρονιά η διδάκτωρ Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας-διπλωματούχος ξεναγός και μέλος του σωματείου «Φίλοι Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου και Αρχαιολογικών Χώρων Μαγνησίας και Β. Σποράδων», κα Μελίνα Κωστίδη.

Όπως δηλώνει η πρόεδρος του Σωματείου «Φίλοι Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου Βόλου και Αρχαιολογικών Χώρων Μαγνησίας & Βορείων Σποράδων» κα Σούλα Μπαρτζιώκα, «τα μέλη του σωματείου με την αμέριστη στήριξη και συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μαγνησίας και της Ένωσης Συλλόγων Γονέων και Κηδεμόνων Δ. Βόλου αποφάσισαν  να αξιοποιήσουν τα τεχνολογικά μέσα (διαδίκτυο, φωτογραφίες, βίντεο) και να επιχειρήσουν ψηφιακές βόλτες στην περιοχή, καλώντας το κοινό που τους ακολουθούσε ενεργά και πρόθυμα στις δράσεις τους, να στηρίξει και αυτή την πρωτοβουλία τους.

Όπως αναφέρει ο πρόεδρος της Ένωσης Συλλόγων Γονέων και Κηδεμόνων Δ. Βόλου Ηλίας Κουτσερής, ο πολιτισμός αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Παιδείας μας και οι ξεναγήσεις, μια όμορφη και δημιουργική γνώση καθώς και διαφυγή απ΄τη καθημερινότητα, παιδιών και γονέων και αίτημα πλέον πολλών. Η Ένωση θα συνεχίσει τη συμβολή της και σε αυτό τον τομέα, με τη συνεργασία των «Φίλων των Μουσείων» και την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας.