Ταμείο Ανάκαμψης: Oι αλλαγές που ζητά η Κομισιόν για τις πράσινες δράσεις (#cohesion)

του Θοδωρή Καραουλάνη

Βρισκόμαστε στην τελική ευθεία για τη δημιουργία του ελληνικού σχεδίου για το Ταμείο Ανάκαμψης, το οποίο στην κυβέρνηση επιθυμούν να έχουν ολοκληρώσει μέχρι τέλος Μαρτίου, ενώ η τελική προθεσμία που έχουν δώσει οι Βρυξέλλες είναι η 31η Απριλίου.

Όπως ήδη αποκαλύψαμε, το ελληνικό σχέδιο που κατατέθηκε στην Κομισιόν στα τέλη Αυγούστου αλλάζει, βάση των παρατηρήσεων που υπέβαλαν οι υπηρεσίες των Βρυξελλών. Οι αλλαγές γίνονται σε όλο το εύρος του Ταμείου Ανάκαμψης αλλά εμείς εστιάζουμε στις πράσινες δράσεις που αφορούν το 37% του προγράμματος. Τις συζητήσεις με τις Βρυξέλλες επιβεβαίωσε και επίσημα το ΥΠΕΝ. Όπως αποκαλύψαμε στην ελληνική EURACTIV την προηγούμενη εβδομάδα, οι πρώτες αλλαγές που έρχονται είναι στις δράσεις ΑΠΕ και στη διαχείριση του νερού.

Σήμερα, αποκαλύπτουμε το σύνολο των αρχικών παρατηρήσεων της Κομισιόν για τις ελληνικές προτάσεις, τόσο στα θετικά τους σημεία όσο και, κυρίως, στα αρνητικά, που προμηνύουν αλλαγές.

Καλά λόγια αλλά και παρατηρήσεις

Οφείλουμε να αναγνωρίσουμε ότι η Κομισιόν πρακτικά δίνει συγχαρητήρια στην Ελληνική Κυβέρνηση για το σχέδιο της, όσον αφορά το κομμάτι του περιβάλλοντος – ενέργειας, δηλαδή των κλιματικών έργων που ετοιμάζει, για το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας.

Η Κομισιόν εξετάζει τους 5 πυλώνες των πράσινων δράσεων και σε όλους έχει κάποια, λιγότερα ή περισσότερα στο καθένα, καλά λόγια να πει. Με λίγα λόγια, ακολουθεί τακτική μαστίγιου και καρότου: λίγα καλά λόγια και στρογγυλές παρατηρήσεις – όσο πιο δύσκολο το θέμα τόσο πιο στρογγυλές οι παρατηρήσεις, βλέπουμε…

Ωστόσο κάνει και σοβαρές παρατηρήσεις και θα εστιάσουμε σε αυτές – τα καλά λόγια δεν είναι είδηση, ως γνωστόν… Για παράδειγμα, ενώ από τη μία εξυμνεί τα έργα διασύνδεσης των νησιών με την ηπειρωτική χώρα, διατυπώνει παράλληλα επιφυλάξεις τόσο για το χρονοδιάγραμμα όσο και για το αν πρέπει να ενισχυθούν από το Ταμείο Ανάκαμψης ή από άλλους κοινοτικούς πόρους – και τη σχέση αυτών των επενδύσεων με έργα που έχουν ήδη ξεκινήσει….

Σοβαρές παρατηρήσεις στα ενεργειακά

Η πρώτη και κύρια επιφύλαξη της Κομισιόν αφορά το σχέδιο της κυβέρνησης (επί υπουργίας Χατζηδάκη στο ΥΠΕΝ) για κάλυψη μέρους του κόστους του λογαριασμού για τις ΑΠΕ, που βαίνει ελλειμματικός, από το Ταμείο Ανάκαμψης. Και εκφράζει πολύ σοβαρές επιφυλάξεις και για πολλές διαστάσεις. Είναι χαρακτηριστικό ότι αναλώνει το μεγαλύτερο μέρος των παρατηρήσεων των αρμοδίων στελεχών σε αυτό. Είναι ένα δύσκολο θέμα που εμπλέκεται με την επιβίωση της ΔΕΗ και τα βελτιωμένα μεγέθη που επικοινωνιακά προβάλλει η επιχείρηση. Δυστυχώς, οι κοινοτικοί είναι πολύ επιφυλακτικοί και μένει να δούμε ποιος θα πείσει ποιον, εν τέλει, καθώς είναι μια πολύ δύσκολη άσκηση.

Ακόμη, η Κομισιόν ζητά πιο στέρεη και ξεκάθαρη σχέση μεταξύ Ταμείου Ανάκαμψης και Ταμείου Δίκαιης Μετάβασης για την απολιγνιτοποίηση, ενώ δηλώνει έτοιμη να βοηθήσει σε επιπλέον έμφαση στη διαφοροποίηση των επενδύσεων στις περιοχές της ενεργειακής μετάβασης. Αναφέρεται χαρακτηριστικά στο κείμενο των παρατηρήσεων, που έχουμε στα χέρια μας, ότι «θα μπορούσαν επίσης να προβλεφθούν νέες επενδύσεις σε ανανεώσιμες πηγές με στόχο στρατηγικά και τεχνολογικά έργα ΑΠΕ, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης τους στη θέρμανση και την ψύξη».

Σε αυτό το θέμα, της απολιγνιτόποιησης, ειδικά, οι Βρυξέλλες δίνουν μέχρι και συγχαρητήρια στην κυβέρνηση και χαιρετίζουν «την έμφαση στην αποκατάσταση γης και την τηλεθέρμανση.» Τονίζουν όμως ότι η αποκατάσταση των εδαφών πρέπει να είναι συμβατή με την αρχή «ο ρυπαίνων πληρώνει» κάτι που είναι εξαιρετικά δύσκολη άσκηση για την Ελλάδα και τη ΔΕΗ, παρά τους εταιρικούς μετασχηματισμούς που έχουν γίνει, καθώς η ανάπτυξη των λιγνιτικών πεδίων έγιναν στην πραγματικότητα με κρατικό σχεδιασμό, αποφάσεις και έλεγχο σε άλλες δεκαετίες που η ΔΕΗ θεωρούνταν ως ένας αμιγώς κρατικός βραχίονας.

Ένα ακόμη σημείο που  δυσκολεύει την Ελλάδα είναι το θέμα των επενδύσεων σε υποδομές φυσικού αερίου που δεν θεωρείται πλέον για πολλούς (και για την Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων…) καθαρό καύσιμο… Όπως αναφέρει, πολύ στρογγυλά, η έκθεση της Κομισιόν, «η συνοχή με την αρχή «Do No Significant Harm» θα πρέπει να εκτιμηθεί, μεταξύ άλλων, για τις επενδύσεις στη μεταφορά φυσικού αερίου, τη διανομή και την τηλεθέρμανση.»

Τέλος, επιφυλάξεις εκφράζει η Κομισιόν και για το σχήμα που έχει επιλεγεί για το περίφημο πρόγραμμα των νέων ψηφιακών μετρητών ρεύματος, το οποίο θεωρεί σημαντικό και εμβληματικό έργο του ελληνικού σχεδίου – μαζί με την «έξυπνη» διάστασή του – ζητώντας ειδική συζήτηση και ανάλυση για το αν υπάρχει ζήτημα κρατικών ενισχύσεων στον ΔΕΔΔΗΕ (που είναι υπό ιδιωτικοποίηση).

Πρόβλημα και με Ηλεκτροκίνηση

Στα άλλα ενεργειακά προγράμματα, η πιο σημαντική ένσταση της Κομισιόν αφορά το φιλόδοξο πρόγραμμα της Ηλεκτροκίνησης. Ενώ δίνει συγχαρητήρια, εκφράζει και παρατηρήσεις σοβαρές. Η Κομισιόν «κατηγορεί» την Ελλάδα ότι έχει σχεδιάσει ένα πρόγραμμα για την αύξηση των ιδιωτικών ηλεκτρικών οχημάτων ενώ θα έπρεπε πρώτα και κύρια να εστιάσει στην ηλεκτροκίνηση των δημοσίων οχημάτων, κυρίως των συγκοινωνιών. Και αναρωτιέται αν και πως αυτά έχουν ενταχθεί σε άλλα ευρωπαϊκά προγράμματα….

Το κυριότερο είναι ότι οι κοινοτικοί εντοπίζουν «κενά» στον στρατηγικό σχεδιασμό. Όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά, ενώ εντοπίζεται από την Ελλάδα το προβληματικό ζήτημα «σχετικά με τα πρότυπα συμπεριφοράς σχετικά με τη μετάβαση στην ηλεκτρονική κινητικότητα», αυτό δεν αντιμετωπίζεται επαρκώς, ειδικά υπό το φως της έλλειψης επενδύσεων σε ηλεκτρικά μέσα δημόσιας μεταφοράς και επιδεικτικά έργα υψηλής κοινωνικής απόδοσης, προσθέτουν κύκλοι που γνωρίζουν το ζήτημα.

Ακόμη, οι Βρυξέλλες εκφράζουν αμφιβολίες για το αν είναι επαρκής ο σχεδιασμός και οι πόροι (δηλαδή εάν επαρκεί τόσο το ηλεκτρικό δίκτυο, όσο και οι ιδιωτικές επενδύσεις) για ένα εκτεταμένο εθνικό δίκτυο ταχυφορτιστών, που αποτελούν τη βάση για επιτυχημένη διεύρυνση της ηλεκτροκίνησης, με βάση την εμπειρία…

Αλλαγές στο Εξοικονομώ και στις επενδύσεις σε κτίρια

Ακόμη και στην εξοικονόμηση ενέργειας, όπου οι Βρυξέλλες συγχαίρουν την Ελλάδα για το φιλόδοξο πρόγραμμα ανακαίνισης κτιρίων που σχεδιάζει, η Κομισιόν εγκαλεί στην πραγματικότητα την Ελλάδα ότι δεν έχει διδαχθεί από τα διδάγματα του παρελθόντος (πχ η χώρα εστιάζει στην εταιρείες ενεργειακών υπηρεσιών αλλά αυτές δεν έχουν λειτουργήσει αποτελεσματικά ακόμη…).

Ακόμη, ζητά αλλαγές στο εξοικονομώ, κυρίως στα κριτήρια, με ανάδειξη του θέματος της ενεργειακής φτώχειας, ζητώντας πρακτικά αξιολόγηση (θέτει συγκεκριμένα θέμα κριτηρίων), όπως έχει προτείνει το ΤΕΕ και φαίνεται να αποδέχεται το ΥΠΕΝ. Επιπλέον δίνει μεγάλη σημασία στο να υπάρξουν συνέργειες και σύνδεση του τομέα ανακαινίσεων – εξοικονόμησης με την κατάρτιση και πιστοποίηση τεχνικών και δεξιοτήτων – προσόντων.

Ακόμη, η Κομισιόν κάνει μάλλον οξεία παρατήρηση στην Αθήνα ότι στον στόχο για εξοικονόμηση ενέργειας στα κτίρια έχει εντάξει λίγα δημόσια κτίρια και ειδικά μόνο τα δικαστήρια! Και κατακεραυνώνει την Ελλάδα ότι «δεν υπάρχει συγκεκριμένη αναφορά σε σχολεία, νοσοκομεία ή αθλητικές εγκαταστάσεις.»!

Πάντως από τις Βρυξέλλες κάνουν και προτάσεις ειδικά στα θέματα εξοικονόμησης ενέργειας. Αναφέρουν χαρακτηριστικά ότι «οι μεταρρυθμίσεις και οι επενδύσεις θα μπορούσαν να αξιοποιήσουν πληρέστερα τα μέτρα που περιλαμβάνονται στο ΕΣΕΚ, όπως

• ( i ) διαχειριστές ενέργειας σε δημόσια κτίρια
• (ii) ενεργειακή ενημέρωση του εξοπλισμού άντλησης
• (iii) προώθηση συμβάσεων ενεργειακής απόδοσης
• (iv) προώθηση της «αρχής της ενεργειακής απόδοσης» στις δημόσιες συμβάσεις.

Αυτό θα ενίσχυε επίσης τη σχέση μεταξύ μεταρρυθμίσεων και επενδύσεων στο πλαίσιο της ενεργειακής απόδοσης.»

Σύμφωνα με τις Βρυξέλλες, θα ήταν χρήσιμο το ελληνικό σχέδιο για το Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας να διερευνήσει και πιο καινοτόμα μέσα. Προτείνει συγκεκριμένα και ειδικά το  «mock component» (σε αδόκιμη μετάφραση «πλαστό συστατικό») για την ανακαίνιση, Αυτό αφορά  το μεταβιβάσιμο σύστημα ανάκτησης της επιδότησης – ενίσχυσης με χρέωση, που συνδέει το δάνειο για ανακαίνιση με τον μετρητή (κατανάλωσης ενέργειας) στο ακίνητο (και όχι με τον ιδιοκτήτη ή τον χρήστη-ενοικιαστή-δαμένοντα) και επιτρέποντας την αποπληρωμή μέσω λογαριασμών ηλεκτρικής ενέργειας ή θέρμανσης. Αυτό είναι κρίσιμο για τις Βρυξέλλες διότι έτσι θα μπορεί το σύστημα να έχει ανακυκλούμενες χρηματοροές και να διαρκέσει στο χρόνο, με νέες ενισχύσεις να δίνονται όταν θα αποπληρώνονται με χρονικά προγραμματισμένες χρηματοροές οι επιχορηγήσεις ανακατασκευής που δόθηκαν νωρίτερα.

Παρατηρήσεις και επιφυλάξεις στα χωροταξικά

Στο θέμα του χωροταξικού σχεδιασμού η Κομισιόν δίνει εύσημα στην Αθήνα για το αναλυτικό σχέδιο ενίσχυσης και ολοκλήρωσης του χωροταξικού και πολεοδομικού σχεδιασμού. Και αυτό αφορά κυρίως τα ειδικά χωροταξικά πλαίσια (ιχθυοκαλλιεργειών, ΑΠΕ, βιομηχανίας, logistics κλπ) όσο και το πρόγραμμα για την εκπόνηση των Τοπικών Πολεοδομικών Σχεδίων. Ωστόσο και σε αυτό το σημείο δεν λείπουν οι ουσιαστικές παρατηρήσεις.

Καταρχήν, η Κομισιόν ζητά να μάθει αν και με ποιο Ειδικό Χωροταξικό Σχέδιο θα καλυφθούν τα  υπεράκτια αιολικά πάρκα και κυρίως ρωτά «πώς θα ληφθούν υπόψη ανησυχίες σχετικά με την προστασία του περιβάλλοντος και τη βιοποικιλότητα». Το συγκεκριμένο σημείο είναι εξαιρετικά σημαντικό και οι Βρυξέλλες το συνδέουν με την αρχή της «Μη Σημαντικής Βλάβης» στο περιβάλλον από τα έργα του ΤΑΑ. Επίσης οι Βρυξέλλες σημειώνουν ότι μπορεί για όλα αυτά να απαιτούνται νομοθετικές πρωτοβουλίες και η υπάρχουσα νομοθεσία να μην καλύπτει τους σχεδιασμούς της κυβέρνησης – κάτι που πρέπει να αναφέρεται στο σχέδιο, ως μεταρρύθμιση, αλλά η Ελλάδα δεν έχει εντάξει.

Το πιο σημαντικό όμως θέμα, το οποίο ήδη αναδείξαμε, είναι η επιφύλαξη που δείχνουν οι Βρυξέλλες στην επάρκεια, τεχνική και διοικητική, των Δήμων της χώρας να προχωρήσουν ένα τόσο φιλόδοξο πρόγραμμα όπως αυτό με τα ΤΠΣ. Όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά από τις Βρυξέλλες, πρέπει να γίνει αναλυτική συζήτηση «σχετικά με το ποια μέτρα ελέγχου / παρακολούθησης / υποστήριξης θα μπορούσαν να διασφαλίσουν καλύτερα ότι οι δήμοι έχουν την απαιτούμενη ικανότητα να διεξάγουν διαγωνισμούς για έργα χωρικού σχεδιασμού.» Σε αυτό η κυβέρνηση βρίσκεται ήδη μπροστά από τις αντιρρήσεις της Κομισιόν, αφού έχει επεξεργαστεί σενάρια με άλλους φορείς ανάθεσης και εκτέλεσης των διαγωνισμών αυτών, ενώ σχετικές αλλαγές γίνονται και με το νομοσχέδιο για τα δημόσια έργα και μελέτες που συζητείται αυτές τις ημέρες στη Βουλή.

Στο στόχαστρο νερά-λύματα-απόβλητα

Στον 5ο και τελευταίο πυλώνα του πράσινου σχεδίου ανάκαμψης της χώρας, που ονομάζεται αειφορία των πόρων και ανθεκτικότητα, η Κομισιόν δίνει σχεδόν συγχαρητήρια αλλά επιφυλάσσει έντονη κριτική και προτάσεις.

Οι κοινοτικοί τονίζουν ότι το ελληνικό σχέδιο εστιάζει «στις προγραμματισμένες μεταρρυθμίσεις που μειώνουν την κατανάλωση νερού και τα απόβλητα και το ευρύ φάσμα των προγραμματισμένων επενδύσεων.» Όμως, εξ αρχής θέτουν κρίσιμα ζητήματα. Οι κοινοτικοί τονίζουν επίσης, όπως γράψαμε αναλυτικά και την περασμένη εβδομάδα, ότι χρειάζονται «μέτρα για την ενίσχυση των τεχνικών υπηρεσιών δήμων και υπηρεσιών κοινής ωφέλειας.».

Ειδικά για αυτό το θέμα, οι Βρυξέλλες επιμένουν ότι πρέπει να συζητηθεί η «ικανότητα στην υλοποίηση των μικρότερων δήμων σχετικά με την υλοποίηση και τη λειτουργία έργων, ιδίως όσον αφορά τεχνικές και διαχειριστικές πτυχές. Απαιτείται», τονίζουν χαρακτηριστικά, «συζήτηση για την ενίσχυση των τεχνικών υπηρεσιών του δήμου και των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας. Συγκεκριμένα, οι ασθενέστερες εταιρείες νερού ενδέχεται να απαιτούν εξωτερική τεχνική βοήθεια για συμβόλαια εποπτείας και λειτουργίας και συντήρησης με ιδιώτες εργολάβους.», προμηνύοντας ένα ολοκληρωμένο σχέδιο με ιδιώτες στη διαχείριση ύδατος που μένει να φανεί αν μπορεί (λόγω συνταγματικών θεμάτων) και αντέχει (πολιτικά, ιδίως στην επαρχία) η κυβέρνηση να φέρει.

Επίσης ζητούν, όπως αποκαλύψαμε αλλαγές για την μέτρηση του νερού ή σε κατάλληλη τιμολόγηση του ύδατος, ώστε «να στηριχθούν περαιτέρω οι προσπάθειες για την προώθηση της βιώσιμης κατανάλωσης νερού». Μάλιστα επιμένουν ειδικά στον τομέα της άρδευσης, όπου η χώρα έχει απαρχαιωμένες πολλές φορές υποδομές και σύστημα διαχείρισης που βασίζεται σε ιδιώτες,  ΤΟΕΒ και ΓΟΕΒ,  καθώς η γεωργία αντιπροσωπεύει το 85% της κατανάλωσης νερού στην Ελλάδα. «Αυτό θα μπορούσε να υποστηριχθεί περαιτέρω από μια μεταρρύθμιση των φορέων άρδευσης, συμπεριλαμβανομένης της υποδομής, της λειτουργίας και της διαχείρισης» τονίζεται χαρακτηριστικά. Και ρίχνουν και τα «καρφιά» τους στο ΥΠΕΝ (και την καταργηθείσα ΕΓΥ, που έγινε διεύθυνση του Υπουργείου), αναφέροντας ότι «χαιρετίζουμε επίσης μια αναφορά στην ολοκλήρωση (και αποτελεσματική χρήση) της πλατφόρμας δεδομένων νερού και την αναβάθμιση της σχετικής υπηρεσίας του Υπουργείου.»

Στο τέλος της πράσινης ανάλυσης της Κομισιόν πάνω στις ελληνικές προτάσεις, οι υπηρεσιακοί παράγοντες των Βρυξελλών κάνουν και μία ακόμη, σκληρή θα έλεγε κάποιος εξοικειωμένος με την κοινοτική γλώσσα, επίθεση σε σχέση με το τί έχει καταφέρει η χώρα μέχρι τώρα. Ειδική αναφορά επιφυλάσσουν στο θέμα της έλλειψης δυνατότητας πλήρους λειτουργίας πολλών έργων διαχείρισης λυμάτων, που ενώ έχουν κατασκευαστεί οι βιολογικοί καθαρισμοί και τα δίκτυα, οι ιδιωτικές συνδέσεις δεν έχουν υλοποιηθεί. Οι κοινοτικοί προτείνουν μάλιστα να συζητηθεί ειδικά να μπουν στο Ταμείο Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας επιδοτήσεις για ιδιωτικές συνδέσεις, κάτι που δεν είναι επιλέξιμο στο ΕΣΠΑ. Διότι ειδάλλως, προειδοποιούν (βλέπε και υπόθεση Θριασίου, που έχουμε στην πλάτη μας και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο), ότι η μη αντιμετώπιση αυτών των θεμάτων  «οδηγούν σε αναποτελεσματικότητα στη λειτουργία συστημάτων συλλογής και μονάδων επεξεργασίας.»

Τέλος, οι Βρυξέλλες θεωρούν ότι ειδικά στο θέμα αποβλήτων-λυμάτων υπάρχει συνεπικάλυψη με τις δράσεις της Πολιτικής Συνοχής της ΕΕ #cohesion και το (τρέχον και επόμενο) ΕΣΠΑ, ζητώντας να ξεκαθαριστεί το τί ενισχύεται από πού.

Σημειώνουμε ότι στο αρχικό κείμενο των παρατηρήσεων των Βρυξελλών που έχουμε στα χέρια μας απουσιάζει η ανάλυση και η κριτική στα θέματα βιοποικιλότητας και φύσης, που αποτελούν σημαντικό τμήμα πράσινων δράσεων του Ταμείου Ανάκαμψης που έχει ετοιμάσει το ΥΠΕΝ…

Οι τελικές επιλογές της Ελληνικής Κυβέρνησης, μετά από τις παρατηρήσεις της Κομισιόν και τον διάλογο που ακόμη εξελίσσεται, ολοκληρώνεται στα αρμόδια επιτελικά υπουργεία (με τη συνδρομή των καλοπληρωμένων συμβούλων που έχει στρατολογήσει η αρμόδια κυβερνητική δομή) και σύντομα θα παρθούν οι τελικές αποφάσεις σε ανώτατο επίπεδο, στο όργανο που έχει συγκροτηθεί από το Μέγαρο Μαξίμου υπό τον αναπληρωτή υπουργό Οικονομικών Θόδωρο Σκυλακάκη.