ΟΙ ΣΕΛΙΔΕΣ ΤΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ

του Παναγιώτη Τσόγκα

 Σεπτέμβριος, ο ένατος μήνας του  ημερολογίου μας αλλά με όνομα ξενικής καταγωγής, που προέρχεται από το λατινικό septem (= επτά) επειδή ήταν ο έβδομος μήνας του ρωμαϊκού ημερολογίου.

Θέλοντας να εξετάσουμε τα λαογραφικά δρώμενα αυτού του μήνα θα νομίζαμε ότι ο μήνας αυτός είναι «φτωχός», δεν έχει να εξετάσουμε πολλά θέματα πέρα από τη γιορτή του Σταυρού (14 του μηνός) ή το γενέθλιο της Παναγίας (8 του μηνός) ή τον τρύγο. Όμως  κάθε άλλο συμβαίνει. Υπάρχουν  πολλές γιορτές αγίων που η λαϊκή λατρεία τιμά ιδιαίτερα. Αλλά και γεγονότα όπως ο τρύγος, που προαναφέραμε, η έναρξη του σχολικού έτους (άρχιζε την επομένη του Σταυρού) και άλλα. Ο χώρος, όμως, δεν μας επιτρέπει να αναφερθούμε εκτενώς.

Ας αρχίσουμε όμως από την 1^η Σεπτεμβρίου που ήταν η πρωτοχρονιά για τους Βυζαντινούς και η αρχή της ινδίκτου (συγκέντρωση καρπών και κατ’ επέκταση φόρων) για τους Ρωμαίους. Σήμερα το τυπικό της πρωτοχρονιάς αυτής γιορτάζεται μόνο από την Εκκλησία.

Το μήνα αυτό έχουμε κάποιες μικρογιορτές και άλλες μεγαλογιορτές. Στις πρώτες  θα αναφέρουμε τον άγιο Συμεών το Στυλίτη, τον άγιο Νικόλαο Κουρταλιώτη και τον Όσιο Μελέτιο στην 1^η Σεπτεμβρίου. Τον άγιο Μάμα στις 2 Σεπτεμβρίου, τους αγίους Νικήτα, Βησσαρίωνα και Πορφύριο στις 15, της αγίας Ευφημίας στις 16, της αγίας Σοφίας και των θυγατέρων της στις 17, του Αγ. Ευσταθίου στις 20, του Αγ. Φωκά στις 22, της Aγ. Θέκλας στις 24. Στις μεγαλογιορτές θα κατατάξουμε το γενέθλιο της Υπεραγίας Θεοτόκου στις 8 Σεπτεμβρίου, του Σταυρού στις 14, του Αϊ-Γιάννη του Θεολόγου στις 26.

Κι ας σταθούμε στου Σταυρού που έδωσε και αρκετές λαϊκές ονομασίες στο μήνα αυτό. Λέγεται και Σταυρός, Σταυριάτης, Σταυριώτης, Τρυγητής, Τρυγομηνάς, Πετμεζάς, Βεντεμάς (βενδέμα = ο τρύγος και κάθε συγκομιδή), Σποριάρης (ετοιμασίες σποράς). Η γιορτή είναι μάλλον παγκόσμια. Τη γιορτάζουν όλοι οι χριστιανικοί λαοί (L’ Exaltation dela Sainte Croix). Σύμφωνα με συναξαρικές διηγήσεις ο Μέγας Κωνσταντίνος έταξε σκοπό του να βρει το Σταυρό του Μαρτυρίου του Χριστού. Έστειλε, λοιπόν, τη μητέρα του, Αγία Ελένη, να βρει το Σταυρό. Επειδή εκεί υπήρχαν πολλοί ξύλινοι σταυροί η Ελένη τον αναγνώρισε από ένα φυτό που μοσχοβολούσε, το βασιλικό, που είχε φυτρώσει πάνω του. Γι’ αυτό τη μέρα αυτή φέρνουν στις εκκλησίες βασιλικό. Ο τότε Πατριάρχης Ιεροσολύμων ύψωσε μπροστά στους πιστούς (14 Σεπτεμβρίου του 335) το Σταυρό του Μαρτυρίου του Χριστού. Ύστερα από τρεις αιώνες ήρθαν Πέρσες επιδρομείς στην Παλαιστίνη και πήραν το Σταυρό ως Βυζαντινό λάφυρο. Ο αυτοκράτορας Ηράκλειος τους πολέμησε και το 629 έφερε το Σταυρό στην Πόλη, όπου πάλι τον ύψωσε. Την επόμενη, όμως, χρονιά τον επανέφερε στα Ιεροσόλυμα, όπου και παραμένει Οι θρύλοι λένε πως, όταν οι Εβραίοι  έψαχναν για το κατάλληλο κλαρί, όλα τα δέντρα αρνήθηκαν να δώσουν το ξύλο τους εκτός  από τη λοιδοριά που θεωρείται καταραμένο.

Η γιορτή του Σταυρού κατατάσσεται στις μεγάλες Δεσποτικές γιορτές. Γραφική είναι η τελετή (μικρογραφία της ύψωσης) που γίνεται στο κέντρο της εκκλησίας με τον ιερέα που υψώνει το μικρό ξύλινο σταυρό μέσα σε δίσκο με βασιλικό αργά πάνω από το κεφάλι του ενώ οι ψάλτες εκφωνούν 40 φορές το «κύριε ελέησον». Αυτό επαναλαμβάνεται τέσσερις φορές. Ίσως αυτό να σημαίνει την ευλόγηση των τεσσάρων σημείων του ορίζοντα; Στο τέλος θα μοιραστεί στους πιστούς κλωνάρι βασιλικού. Και αυτό το κλωναράκι θα μεταφερθεί στο σπίτι και θα φυλαχτεί έστω και ξερό για πολλούς λόγους. (λιβάνισμα, ξόρκι, αγιασμός, προζύμι…). Ανήμερα του Σταυρού, οι γεωργοί αρχίζουν να προετοιμάζονται για τη σπορά. Οι  νοικοκυρές «αναπιάνουν» το καινούριο προζύμι και φτιάχνουν το πρώτο ψωμί που το μοιράζουν, για το καλό, στη γειτονιά. Οι ζευγάδες πάνε το σπόρο στην εκκλησία να ευλογηθεί. Στα σπίτια τηρείται αυστηρή νηστεία γιατί «είναι σταυρώσιμη μέρα, σαν την Μεγάλη Παρασκευή». Οι ναυτικοί τη μέρα αυτή τη θεωρούν ορόσημο για να γυρίσουν στα λιμάνια να ξεχειμάσουν και να ξαναφύγουν του άλλου Σταυρού (των Φώτων), γι’ αυτό έλεγαν: «του Σταυρού αρμένιζε, του Σταυρού δέσε».

Καλός και γλυκός ο Σεπτέμβριος. Φορτωμένος με καλούδια  για το χειμώνα Μας προετοιμάζει για τη μετάβασή μας στο χειμώνα. Στην εικονογραφία των Μηνών ο Σεπτέμβριος παρουσιάζεται συνήθως με τη βασική απασχόλησή του τον Τρύγο. Τον βλέπουμε να τρυγάει ο ίδιος, ή να βρίσκεται βουτηγμένος σ’ ένα κόφινο και να πατεί τα σταφύλια, ή παρουσιάζεται περιγραφικά, με σκηνές τρύγου, όπου άνδρες, γυναίκες και παιδιά χαίρονται την εύφορη ώρα.

Ας είναι καλός μαζί μας.

Βιβλιογραφία

1. Δημ. Λουκάτος, Τα φθινοπωρινά, εκδ. ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ, Αθήνα, 1982.
2. Άλκη Κυριακίδου-Νέστορος, Οι 12 μήνες-Τα λαογραφικά, εκδ. ΜΑΛΛΙΑΡΗΣ-ΠΑΙΔΕΙΑ, έκδοση Α’ 1982